Προσπαθώ να φτιάξω την εικόνα με το μυαλό μου: Είναι Μάρτιος του 1973 και ένα 18χρονο κορίτσι γυρνάει άσκοπα στους δρόμους της Πράγας. Κάποια στιγμή σηκώνει την κάμερα και την εστιάζει σε μια κυρία που πουλάει εφημερίδες μέσα σε ένα ξύλινο περίπτερο. Το επόμενο λεπτό τρέχει, κρύβεται σ’ ένα κοντινό σπίτι. Κρατάει σφιχτά τη μηχανή στα χέρια της, ρίχνει κλεφτές ματιές στον δρόμο, προσπαθεί να δει αν τη σχολιάζουν, αν μιλάνε για εκείνη. Είναι η πρώτη της φωτογραφία και δεν μπορεί να φανταστεί ότι εκείνο το κλικ θα σηματοδοτούσε την αρχή μιας σπουδαίας πορείας. Σήμερα, 67 ετών, η διακεκριμένη Τσέχα φωτογράφος Ντάνα Κίντροβα, λίγο πριν εκθέσει το έργο της στην Αθήνα, μιλάει στο «Κ» για το θέμα που την απασχολεί σε όλη της τη ζωή: για την ανώνυμη γυναίκα στην καθημερινότητά της.
Η Κίντροβα σπούδασε γαλλικά και ρωσικά στο Τμήμα Τεχνών στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα και δίδαξε στο πανεπιστήμιο για 12 χρόνια. Ταυτόχρονα, όμως, τραβούσε φωτογραφίες, επηρεασμένη αρχικά από τη μητέρα της, ερασιτέχνη φωτογράφο που στα ’60s ανέλαβε την αρχισυνταξία στο περιοδικό Czechoslovak Photography. «Συμμετείχα σε διαγωνισμούς, έπαιρνα μέρος σε εκθέσεις, όμως το έκανα για να καλύψω μια δική μου ανάγκη, για μένα», θυμάται. Το 1979, τρεις εικόνες της συμπεριλήφθηκαν στην έκδοση Τhe Family of Woman, γεγονός που θεωρεί κομβικό για την πορεία της. «Το βιβλίο βέβαια δεν το είδα παρά 20 χρόνια αργότερα, όταν βρέθηκα στη Νέα Υόρκη. Αν και μου το είχαν στείλει από την Αμερική αμέσως μετά την κυκλοφορία του, οι Αρχές το κατάσχεσαν όταν έφτασε στο τελωνείο». Τη ρωτάω για τις αναμνήσεις της από το κομμουνιστικό καθεστώς. «Όταν ξεκινούσα, ο κόσμος ήταν σε αναταραχή, παραδόξως όμως στην τότε Τσεχοσλοβακία οι γυναίκες απολάμβαναν ίσα δικαιώματα με τους άνδρες. Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν το καθεστώς πολιτικής ανελευθερίας που επικρατούσε, και αυτό μας επηρέαζε όλους αδιακρίτως. Κάθε διαμαρτυρία απέναντι σε αυτό που βιώναμε, διωκόταν. Πολλές φορές είχε τύχει να με σταματήσει η μυστική αστυνομία ενώ τραβούσα φωτογραφίες και να μου κάψει τα φιλμ».
Θαυμασμός και συμπαράσταση
Αν τη ρωτήσει κάποιος, απαντά πως φωτογραφίζει τους ανθρώπους και όσα συμβαίνουν στον κόσμο. «Απλώς οι γυναίκες παίζουν έναν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτού του κόσμου και έτσι γίνονται το κύριο θέμα μου», λέει. Ο φακός της «κλέβει» στιγμές από τους πολλαπλούς, συχνά αντιφατικούς, ρόλους που υποδύεται στη ζωή της μια γυναίκα: της συντρόφου, της μητέρας, της παιδαγωγού, της ναζιάρας, της σκληρής, της υποχωρητικής, της σέξι, αυτής που αντροφέρνει, αυτής που διεκδικεί και διαμαρτύρεται, αυτής που παραδίδεται στις κοινωνικές πιέσεις. Το βλέμμα της δεν κρίνει, δεν απορρίπτει, εκφράζει θαυμασμό και ενίοτε συμπαράσταση. Προσπαθεί να καταλάβει πώς οι γυναίκες μπαίνουν σε τόσο διαφορετικά καλούπια ανάλογα με την περίσταση, το κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον. «Η κομβική στιγμή για την καριέρα μου ήρθε το 1992. Είχα προσκληθεί να συμμετάσχω σε έναν διαγωνισμό για μια υποτροφία στη Βέρνη. Έπρεπε να καταθέσω μια πρόταση και έτσι σκέφτηκα να αντιπαραβάλω πτυχές από τη ζωή των γυναικών που είχαν ζήσει στον σοσιαλισμό και από τη ζωή στον καπιταλιστικό κόσμο όπου πλέον ζούσαν “ελεύθερες”.
Άφησα τη διδασκαλία και ξεκίνησα να ζω από τη φωτογραφία, δουλεύοντας ως ελεύθερη επαγγελματίας». Το πρότζεκτ της ολοκληρώθηκε έπειτα από δέκα χρόνια και οδήγησε στην έκδοση του Woman. Inhaling and Exhaling. Ανεπτυγμένο σε επτά κεφάλαια (Ενηλικίωση, Μητρότητα, Ψυχαγωγία, Εργασία, Ερωτισμός, Πίστη και Τρίτη ηλικία), το εκδοτικό αυτό έργο περιλάμβανε φωτογραφίες της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου αλλά και παλιότερες, από τα ’70s και τα ’80s, απεικονίζοντας γυναίκες κάθε θρησκεύματος, μορφωτικού επιπέδου, χρώματος και κοινωνικού στάτους σε αστραφτερές αλλά και άχαρες πλευρές της ζωής τους, στην πατρίδα της την Τσεχία, αλλά και στη Γαλλία, στην Ελβετία, στη Γερμανία, στην Ουκρανία, στη Ρωσία, στην Πολωνία, στην Εσθονία, στη Σλοβακία και στην Αγγλία. Ο κόσμος είναι ένας και οι προκλήσεις και οι ματαιώσεις που οι γυναίκες καλούνται να αντιμετωπίσουν κοινές, σχεδόν παντού. Γυναίκες σε μια πολιτική διαμαρτυρία αλλά και στον θάλαμο ενός μαιευτηρίου, σε μια άδεια αίθουσα χορού αλλά και τη στιγμή της εξομολόγησης, σε γυμναστικές επιδείξεις αλλά και στην ψαραγορά.
Οι γυναίκες έχουν προχωρήσει
Σε πολλές από τις λήψεις της έχει μεγαλύτερη σημασία αυτό που διαδραματίζεται στο φόντο παρά το πρόσωπο που βρίσκεται σε πρώτο πλάνο. Οι φωτογραφίες της έχουν μεγάλη αφηγηματική δύναμη, αποκαλύπτουν λεπτομέρειες γι’ αυτά που οι γυναίκες υπομένουν, για συμπεριφορές που έχουν μάθει να προσπερνούν, για τον τρόπο που τις κοιτάζουν οι άνδρες, για όσα θεωρεί η κοινωνία πως ανήκουν στον δεδομένο ρόλο τους και τα οποία οφείλουν αδιαμαρτύρητα να πράξουν. Οφείλουν να είναι σέξι, να αντέχουν στον πόνο, να φροντίζουν, να είναι απολογητικές, να παράγουν, να είναι γλυκές, φιλάρεσκες, ευπροσάρμοστες σε κάθε κατάσταση.
Θεωρεί πως πλέον οι γυναίκες έχουν προχωρήσει. «Έχουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, είναι πιο αποφασισμένες ως προς τις επιθυμίες τους, δεν αφήνουν τις καταστάσεις να τις “γονατίσουν”. Αυτό βέβαια όσον αφορά τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, γιατί αλλού τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα και δύσκολα θα αλλάξει η αντίληψη ότι οι γυναίκες είναι υποδεέστερα όντα».
Έχει φωτογραφίσει γυναίκες σε διάφορες γωνιές του κόσμου, από την Ευρώπη έως τη Σιβηρία και την Αφρική, και αυτό που συνειδητοποιεί είναι πως υπήρξε τυχερή που γεννήθηκε στην Πράγα. «Και οι άνδρες έχουν αλλάξει, όμως εξαρτάται από το περιβάλλον από το οποίο προέρχονται. Η ανατροφή και η μόρφωση πάντα έπαιζαν σημαντικό ρόλο». Πώς κρίνει τον φεμινισμό σήμερα; «Είναι καλό να μην το παρακάνουμε. Κάποιες φεμινιστικές απόψεις και δράσεις μού φαίνονται υστερικές, περισσότερο εντείνουν το πρόβλημα παρά οδηγούν σε μια λύση. Καταλαβαίνω πως η κοινωνία χρειάζεται να ταρακουνιέται κάθε τόσο για να κινούνται τα πράγματα, αλλά πλέον μυρίζει εξτρεμισμός στην ατμόσφαιρα. Αν ενδώσουμε σε αυτή τη λογική, θα καταλήξουμε με έναν πολιτισμό που θα καταδικάζει όλες τις διαφορετικές φωνές στο όνομα της “καλοσύνης” και της πολιτικής ορθότητας. Οι άνθρωποι του πρώην ανατολικού μπλοκ έχουν μεγάλη εμπειρία από τέτοιες καταστάσεις».
Τη ρωτώ πως αντιδρούσαν οι γυναίκες όταν έστρεφε τον φακό πάνω τους, αν τη ρωτούσαν τι ενδιαφέρον έβρισκε στις “ασήμαντες” ζωές τους. «Δεν είμαι ο τύπος του φωτογράφου που τραβάει σαν να μετέχει σε σαφάρι, που φοβάται μήπως χάσει τη λήψη. Δεν είμαι φωτορεπόρτερ, να πρέπει να στείλω μια φωτογραφία για το θέμα στον αρχισυντάκτη, με κάθε κόστος. Έπρεπε να κερδίσω την εμπιστοσύνη τους, τους μιλούσα και, αν χρειαζόταν, τους εξηγούσα τον σκοπό της κάθε λήψης. Αν κάποια αρνιόταν, το σεβόμουν, όμως αυτό συνέβη ελάχιστες φορές». Πότε όμως καταλάβαινε ότι πρέπει να κατεβάσει την κάμερα; Πώς ήξερε πότε είχε καλύψει το θέμα της; «Αυτό είναι δύσκολο να το ορίσει κανείς. Ωστόσο, όταν συμβαίνει το ξέρεις, γιατί το χέρι, όπως πολύ όμορφα έχει σχολιάσει ο Μπρεσόν, ευθυγραμμίζεται με το μυαλό και την καρδιά».
Της λέω πως αυτό που μου αρέσει ιδιαίτερα σε αυτό το σώμα δουλειάς της για τις γυναίκες είναι ότι καταπιάστηκε με το θέμα της πλήξης αλλά και της τρίτης ηλικίας. «Αυτά είναι δύο θέματα που όσο μεγαλώνω με απασχολούν όλο και λιγότερο», μου απαντά με χιούμορ. Επιμένω όμως. Αρκετά δημοσιεύματα μιλούν για μια φωτογραφία της με τη γιαγιά της να χαιρετά τον νεκρό σύζυγό της με ένα φιλί στο μέτωπο. Είναι, ίσως, η μόνη φωτογραφία της στην οποία υπάρχει προσωπική εμπλοκή. Εμένα μου αρέσει βέβαια το αμέσως επόμενο κλικ, που δείχνει τη γιαγιά της σκυμμένη στο πλάι του κρεβατιού. Δεν βλέπεις τον νεκρό, όμως η εικόνα είναι σπαρακτική. Είναι σαν να διαβάζεις τη σκέψη της, σαν να βλέπεις κι εσύ τη ζωή της που “τρέχει” κάτω από τα κλειστά της βλέφαρα. Δεν στέκεται σε αυτό που της λέω, η δική της αγαπημένη φωτογραφία αφορά περισσότερους, μιλάει για το τέλος μιας εποχής. Για την «πρώτη ανάσα» μιας νέας μέρας. «Είναι 25 Φεβρουαρίου 1990, τέσσερις η ώρα το πρωί. Ένα μεσήλικο ζευγάρι, αγκαλιασμένο, χορεύει στο κέντρο μιας άδειας αίθουσας χορού. Έχει προηγηθεί ένα μεγάλο πάρτι στο κέντρο της Πράγας, με το οποίο η χώρα γιορτάζει το οριστικό τέλος του κομμουνιστικού καθεστώτος. Ήταν μια υπέροχη, εορταστική ατμόσφαιρα, γεμάτη ελπίδα και πίστη ότι η χώρα θα ανακτούσε επιτέλους την ελευθερία της».
ΙΝFO → Η έκθεση φωτογραφίας Γυναίκα της Ντάνα Κίντροβα (αριστερά) θα παρουσιαστεί στην Περίμετρο του Πάρκου Σταύρος Νιάρχος, ΚΠΙΣΝ, από 01/04 έως 31/05. Η έκθεση εντάσσεται στο πλαίσιο του φεστιβάλ WOW – Women of the World, που θα πραγματοποιηθεί για πρώτη φορά στην Αθήνα (01-03/04) και υλοποιείται σε συνεργασία με το Athens Photo World και το Τσεχικό Κέντρο Αθήνας. Η φωτογράφος θα βρεθεί στην Αθήνα για ένα Q&A στις 30/05 στο ΚΠΙΣΝ. snfcc.org, kyndrova.cz