Η Όλγα και ο Λουκάς, εργαζόμενοι και οι δύο στον τομέα της Πληροφορικής, μένουν με το δίχρονο παιδί τους σε μια τριώροφη πολυκατοικία στην Ηλιούπολη. Από την πρόσοψη η πολυκατοικία μοιάζει όπως κάθε άλλη. Αν όμως κάποιος μπει στο εσωτερικό του, θα δυσκολευτεί να πιστέψει ότι αυτό το σπίτι ανήκει σε μια οικογένεια της διπλανής πόρτας. Μοιάζει με ένα σπίτι που θα συναντούσε κάποιος στο Μπρούκλιν ή σε κάποιο άλλο hip μέρος της υφηλίου. Έχει εμφανιστεί, μεταξύ άλλων, στις σελίδες του Wallpaper, του ιταλικού Elle Deco και του αυστραλέζικου Yellowtrace, ενώ το διαδικτυακό κανάλι Never Too Small αφιέρωσε περίπου εννιά λεπτά για την παρουσίασή του στους 2,3 εκατομμύρια ακολούθους του (τη στιγμή που γραφόταν αυτό το κείμενο, το βίντεο είχε 401.000 views). Πίσω από τον σχεδιασμό του κρύβεται το αρχιτεκτονικό γραφείο Point Supreme και πιο συγκεκριμένα ο Κωνσταντίνος Πανταζής και η Μαριάννα Ρέντζου, που για το εν λόγω έργο κέρδισαν το πρώτο βραβείο για το καλύτερο εσωτερικό σε κατοικία στην Ελλάδα από τα Build Interior Awards 2021.
Το διαμέρισμα για το οποίο μιλάμε είναι ημιυπόγειο 55 τ.μ., κάτι που δεν γίνεται σίγουρα αντιληπτό με μια πρώτη ματιά, καθώς μοιάζει μεγαλύτερο. Αν και η οικογένεια δεν μένει αποκλειστικά στο ημιυπόγειο, αλλά μοιράζεται τον χρόνο της μεταξύ αυτού και ενός διαμερίσματος στο ισόγειο, φαίνεται να βλέπουν αρκετά θετικά τον συγκεκριμένο χώρο. «Περνάω πολλές ώρες εκεί για να δουλέψω», μου λέει η Όλγα. «Έχει μια αίσθηση πολύ γήινη και είναι αρκετά ήσυχο. Έχει και μια μικρή αυλή με φυτά, είναι σαν να είσαι σε μια σπηλιά και να βλέπεις έξω στη φύση. Η διαμόρφωση αυτού του χώρου αποτελούσε για μένα ένα προσωπικό στοίχημα. Λυπόμουν όλα αυτά τα ανεκμετάλλευτα ημιυπόγεια της Αθήνας». Είναι η περίπτωση της Όλγας και του Λουκά ένα μεμονωμένο περιστατικό ή μήπως η κατοίκηση στα αθηναϊκά ημιυπόγεια, αλλά και η επένδυση σε αυτά, αρχίζει να γίνεται μια ολοένα και πιο δημοφιλής επιλογή;
Οι τελευταίες ευκαιρίες
Μετά το μεγάλο μπουμ της βραχυχρόνιας μίσθωσης την περίοδο 2016-2018, αλλά και την αύξηση της τουριστικής ζήτησης, διαμερίσματα που περνούσαν απαρατήρητα άρχισαν να φαίνονται ελκυστικά. Η τρέχουσα στεγαστική κρίση έχει οδηγήσει σε άνοδο των τιμών των ακινήτων, μειώνοντας το απόθεμα κατοικιών που θα χαρακτήριζε κανείς ως ευκαιρίες. «Τα ημιυπόγεια ανήκουν ακόμα σε αυτή την κατηγορία», μου λέει ο μεσίτης Σιλβάν Νοέλ, συνιδιοκτήτης του Kroikos Real Estate στο Παγκράτι. «Η αγορά ή η ενοικίαση ενός ημιυπογείου είναι ένας τρόπος για κάποιον να αποκτήσει έναν χώρο με μεγαλύτερο εμβαδόν σε χαμηλότερη τιμή, πολλές φορές ακόμα και 30% πιο κάτω από διαμερίσματα σε όροφο στην ίδια περιοχή». Μια άποψη που επιβεβαιώνει και ο μεσίτης Σπύρος Μπακαγιάννης, ιδιοκτήτης του Bakayannis Realty Advisors στα Ιλίσια, ενώ με ενημερώνει ότι μέσα στον επόμενο μήνα θα έχει ολοκληρωθεί η ανακαίνιση πέντε ημιυπογείων που έχει αναλάβει. Μια γρήγορη αναζήτηση σε γνωστή ιστοσελίδα εύρεσης κατοικιών δείχνει πως ημιυπόγεια νοικιάζονται μέχρι και 1.800 ευρώ τον μήνα. «Πολλές φορές προτιμά κάποιος να νοικιάσει ένα ημιυπόγειο που έχει πρόσβαση σε έναν προσεγμένο αίθριο χώρο, από το να νοικιάσει ένα διαμέρισμα πρώτου ή δεύτερου ορόφου χωρίς θέα», μου αναφέρει ο κ. Νοέλ. Η αυστραλέζικη εταιρεία ανάπτυξης ακινήτων Molonglo, που έχει ανακαινίσει πρόσφατα ένα ημιυπόγειο στην Κυψέλη, με ενημερώνει διά μέσου της εκπροσώπου της Βασιλικής Κουβάκη πως το συγκεκριμένο ακίνητο έχει μεγάλη ζήτηση – πάνω από δύο ραντεβού την εβδομάδα. Μπορεί να μη μιλάμε ακριβώς για επανάσταση και ίσως αυτό το ενδιαφέρον για τα ημιυπόγεια να αποτελεί προϊόν συμβιβασμού, παρ’ όλα αυτά, όμως, μέσα από αυτά επαναπροσδιορίζεται αυτή τη στιγμή το μοντέλο κατοίκησης στην Αθήνα.
Η κακή φήμη
Ακόμα και οι ίδιοι οι μεσίτες δεν τα είχαν πάντα σε μεγάλη εκτίμηση και κάποιοι δεν τα έχουν ακόμα. Στο πλαίσιο αυτού του ρεπορτάζ, μεγάλο μεσιτικό γραφείο δεν ήθελε να συνδεθεί το όνομά του με τη λέξη «ημιυπόγεια». Στο μυαλό του μέσου Έλληνα είναι ακόμα ταυτισμένα με κακές συνθήκες διαβίωσης. «Τα ημιυπόγεια αποτελούν κομμάτι της αθηναϊκής πολυκατοικίας, η οποία ξεκίνησε να κερδίζει έδαφος την εποχή του Μεσοπολέμου και απευθυνόταν στα ανώτατα κοινωνικά στρώματα», μου εξηγεί ο Θωμάς Μαλούτας, ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής Γεωγραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, συγγραφέας του βιβλίου Η Κοινωνική Γεωγραφία της Αθήνας (εκδ. Αλεξάνδρεια) και ειδικός στην ανάλυση των μεταπολεμικών πρακτικών στέγασης.
«Μεταξύ των δεκαετιών του ’50 και του ’70 χτίστηκαν περίπου 35.000 πολυκατοικίες. Σε αυτές ζει σήμερα η πλειονότητα του κεντρικού Δήμου της Αθήνας. Τα μεγάλα διαμερίσματα στους επάνω ορόφους προορίζονταν για τους μεσοαστούς. Όσο κατέβαινες πιο κάτω, μίκραιναν τα διαμερίσματα και το βαλάντιο των ανθρώπων. Τα ημιυπόγεια εκείνη την εποχή απευθύνονταν σε ανθρώπους από την επαρχία ή ηλικιωμένους, αλλά η αντιπαροχή προϋπέθετε ένα βασικό εισόδημα και πάνω. Δεν απευθυνόταν στην εργατική τάξη. Η εργατική τάξη έβρισκε άλλους τρόπους στέγασης, όπως αυτοστέγαση, π.χ. αυθαίρετη δόμηση. Τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, η πυκνοδόμηση αλλά και η αύξηση του στόλου των αυτοκινήτων επιβάρυναν την πόλη, με αποτέλεσμα στα χαμηλότερα διαμερίσματα να γίνονται όλο και πιο αβίωτες οι συνθήκες – ειδικότερα σε πολυκατοικίες που βρίσκονταν σε στενούς δρόμους. Τη δεκαετία του ’80, ο πληθυσμός του κέντρου είχε φτάσει περίπου στις 900.000 κατοίκους, ενώ σήμερα είναι 630.000. Μπορείτε, συνεπώς, να αντιληφθείτε την κατάσταση που επικρατούσε. Τα μεσαία και υψηλά στρώματα έφυγαν προς άλλα προάστια και ειδικότερα τα κατώτερα διαμερίσματα άδειασαν. Τη δεκαετία του ’90 υπήρξε ένα κύμα φτωχών μεταναστών που μεταφέρθηκαν στο κέντρο αλλά και στα διαμερίσματα των κάτω ορόφων, που ήταν και η μόνη τους στεγαστική διέξοδος», μου αφηγείται. Και κάπως έτσι τα ημιυπόγεια υποβαθμίστηκαν και απέκτησαν κακή φήμη. Μια φήμη που αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε διαδικασία rebranding.
Οι καλλιτέχνες και οι σκύλοι
Την τελευταία περίοδο μπορεί να βρει κανείς αρκετά ενδιαφέρουσες αρχιτεκτονικές δουλειές στην Αθήνα σε χώρους ημιυπογείων, τα οποία ανακαινίζονται και αλλάζουν πρόσωπο. Κλειστοφοβικά, παραμελημένα διαμερίσματα μετατρέπονται σε φωτεινούς, ντιζαϊνάτους χώρους, που δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από διαμερίσματα στα ψηλότερα πατώματα. «Τα συγκεκριμένα ακίνητα παρουσιάζουν μεγάλο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον από πλευράς αποκατάστασης και επανάχρησης σε σύγχρονες κατοικίες», μου αναφέρει ο αρχιτέκτονας Μιχάλης Ξηροκώστας από τους Hive Architects, που έχει ανακαινίσει με φουτουριστικό τρόπο ένα ημιυπόγειο στη Νίκαια για μια συγγραφέα αγγλικών βιβλίων. Η συγκεκριμένη κατεύθυνση δεν ήταν κάποιο αισθητικό καπρίτσιο του αρχιτέκτονα, αλλά αντιθέτως ζητήθηκε από την ίδια τη συγγραφέα. Η ικανότητα οπτικοποίησης ενός ημιυπογείου πριν από την ανακαίνιση αποτελεί μεγάλο αβαντάζ, καθώς κάποιος μπορεί να αντιληφθεί τις προοπτικές πέρα από την τωρινή, στις περισσότερες περιπτώσεις, άσχημη πραγματικότητα. Δηλαδή το τι θα μπορούσε να είναι και όχι το τι είναι αυτή τη στιγμή. Ένα αβαντάζ που διαθέτουν κυρίως οι καλλιτέχνες. «Αντικρίζοντας έναν χώρο, δεν βλέπουν τη φρίκη. Διαθέτουν το τουίστ της οπτικής σε σχέση με τον μέσο αγοραστή», μου εξηγεί o αρχιτέκτονας Δημήτρης Θεοδωρόπουλος των Hiboux Architecture. Μια τέτοια περίπτωση είναι και ένα ημιυπόγειο που σχεδιάστηκε για ένα μουσικό στα Πετράλωνα, από τον ζωγράφο Θόδωρο Δασκαλάκη.
Ο Άντρε, που μένει στο συγκεκριμένο διαμέρισμα, είναι Γάλλος και μετακόμισε στην Αθήνα λίγο πριν από την πανδημία. Στο μυαλό του δεν έψαχνε αυστηρά έναν χώρο κατοικίας, αλλά ένα διαμέρισμα που θα λειτουργούσε και ως στούντιο, εκθεσιακός χώρος αλλά και αίθουσα εκδηλώσεων. «Θα ήταν ωραίο να έχω βεράντα, αλλά δεν με περιορίζει κάπως. Είναι ένας πολύ ήρεμος χώρος. Κοιμάμαι καλύτερα και μπορώ και να συγκεντρωθώ καλύτερα. Αισθάνομαι μεγαλύτερη ασφάλεια και προστασία – μοιάζει με μπούνκερ κατά κάποιον τρόπο», μου λέει γελώντας. Αντίστοιχα, ο Μίλτος Κοντογιάννης, ιδιοκτήτης του interior design γραφείου Studiomateriality, ο οποίος μένει σε ένα ημιυπόγειο στο Παγκράτι, λέει: «Σίγουρα είχα δεύτερες σκέψεις στην αρχή, αλλά πια νιώθω ότι με έχει δικαιώσει η επιλογή μου». Δεν είναι μόνο οι καλλιτέχνες που βρίσκουν κάποιο ενδιαφέρον στα ημιυπόγεια. Νέοι που κάνουν τα πρώτα τους βήματα στην επαγγελματική αρένα τα χρησιμοποιούν ως επαγγελματικούς χώρους, καθώς είναι πιο φθηνά από τα ισόγεια. Ενώ, σύμφωνα με τον κ. Νοέλ, ανάμεσα στους πιθανούς αγοραστές ή ενοικιαστές βρίσκονται και άνθρωποι που έχουν σκύλο, οι οποίοι ψάχνουν κυρίως ημιυπόγεια με πρόσβαση σε αίθριο χώρο. «Η νέα γενιά δεν κάνει απαραίτητα παιδιά, αλλά όλο και περισσότερες οικογένειες επιλέγουν τετράποδη συντροφιά, και τα ημιυπόγεια είναι βολικά για τέτοιες περιπτώσεις», μου εξηγεί. Με μια άλλη ματιά, τα ημιυπόγεια είναι ένας τρόπος επαναδιεκδίκησης των ακάλυπτων των αθηναϊκών πολυκατοικιών, που για χρόνια είχαν παραμεληθεί.
Ακόμα κι αν είναι ημιυπόγειο
Μέσα από τη συζήτηση παρουσιάστηκαν και κάποια περιβαλλοντικά οφέλη όσον αφορά την κατοίκηση σε ημιυπόγεια, αλλά και οφέλη που αφορούν τη δαπάνη των ενεργειακών πόρων. Αρκετοί αναφέρθηκαν στο γεγονός ότι οι θερμοκρασίες διατηρούνται σταθερές, υπάρχει μειωμένη ανάγκη για θέρμανση ή κλιματισμό, καθώς και ότι περιορίζεται η ηχορύπανση από την πολύβουη ζωή της πόλης. «Τα ημιυπόγεια έχουν περισσότερη ησυχία, καθώς μεσολαβεί η μάζα της γης του εδάφους, ο θόρυβος δεν ανακυκλώνεται μέσα από παράθυρα και τζάμια, ενώ εξαιτίας της θερμομόνωσης του εδάφους δεν υπάρχουν ιδιαίτερες μεταβολές θερμοκρασίας. Το καλοκαίρι είναι πιο δροσερά, ενώ τον χειμώνα πιο ζεστά», μου λένε οι αρχιτέκτονες Ελένη Λιβάνη και Χρυσόστομος Θεοδωρόπουλος των South Architects, οι οποίοι ανακαίνισαν ένα ιδιαίτερο ημιυπόγειο στον Λυκαβηττό. Φυσικά, αυτά ισχύουν στην περίπτωση που έχουν ληφθεί τα απαραίτητα μέτρα για τις υγρασίες και τον σωστό αερισμό του χώρου.
Όταν ρώτησα την Όλγα από το διαμέρισμα της Ηλιούπολης για την κατοίκηση σε ένα ημιυπόγειο, πέρα από τα προσωπικά οφέλη που διέκρινε, μου ανέφερε ότι στην άκρη του μυαλού της υπάρχει ο φόβος κάποιας πλημμύρας. Ο κύριος Θεοδωρόπουλος και η κυρία Λιβάνη σχολίασαν και την απουσία ανελκυστήρων στα περισσότερα ημιυπόγεια. Σίγουρα δεν αποτελούν τον επίγειο παράδεισο κατοίκησης στη σύγχρονη Αθήνα και η συζήτηση που διαμορφώνεται γύρω από αυτά δεν έχει να κάνει με μια επιτακτική διάθεση κατοίκησης σε τέτοιους χώρους. Η αυξημένη ζήτησή τους δεν είναι απόρροια κάποιας αισθητικής τάσης, αλλά σ’ αυτά αντανακλάται η αλλαγή του τρόπου σκέψης απέναντι στις μεταβαλλόμενες συνθήκες της αγοράς των ακινήτων. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται πως αρκετός κόσμος είναι διατεθειμένος να επενδύσει σε έναν χώρο, ακόμα κι αν αυτός είναι ένα ημιυπόγειο.