Έχουν περάσει τριάντα τρία χρόνια απ’ όταν η Λένα Πλάτωνος κυκλοφόρησε το Μη μου τους κύκλους τάραττε, ένα άλμπουμ στο οποίο περιλαμβανόταν το τραγούδι Σκουπίδια πέραν της ατμόσφαιρας. Mιλούσε για «σκουπίδια που έμπειροι επιστήμονες τα εξαπέλυαν πέραν της ατμόσφαιρας» και «σχημάτιζαν τον νέο αστερισμό των σκουπιδιών». Αλλά και για «άμορφες μάζες νέων αστερισμών, διαστημικούς ρακοσυλλέκτες και κρυσταλλοποιημένα ούρα αστροναυτών».
Η αλήθεια για τα διαστημικά απορρίμματα, με ένα μεγάλο ποιητικό άλμα, θα μπορούσε όντως να περιγραφεί με τα λόγια της Πλάτωνος. Στο διάστημα έχουν «ξεμείνει», μεταξύ άλλων, μια θερμική κουβέρτα διάσωσης, ένα γάντι, ένα κλειδί, μια πένσα, μια τσάντα εργαλείων, μια φωτογραφική μηχανή, μια οδοντόβουρτσα και… σακούλες σκουπιδιών. Παρ’ όλα αυτά, πέραν της τρομακτικής διαπίστωσης του ότι όπου πάει ο άνθρωπος αφήνει και κάτι πίσω του, όταν μιλάμε για ανθρωπογενή διαστημικά σκουπίδια, απορρίμματα ή θραύσματα (space debris), αναφερόμαστε κυρίως σε αυτά που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τη Γη και έχουν προκύψει από την εκτόξευση τεχνητών δορυφόρων.
Ποιος πετάει σκουπίδια στο διάστημα;
Τα διαστημικά σκουπίδια άρχισαν να συσσωρεύονται σε τροχιά γύρω από τη Γη αμέσως μετά την εκτόξευση του πρώτου τεχνητού δορυφόρου, του «Σπούτνικ 1», τον Οκτώβριο του 1957. Αλλά ακόμα και πριν από αυτήν, οι άνθρωποι ενδέχεται να παρήγαγαν διαστημικά σκουπίδια, π.χ. μέσω της πυρηνικής δοκιμής Pascal B, τον Αύγουστο του 1957. Ο Μανόλης Μυλωνάκης, ειδικός επιστήμονας διαστημικών συστημάτων στο Ελληνικό Κέντρο Διαστήματος (ΕΛΚΕΔ), μας λέει χαρακτηριστικά: «Η συσσώρευση των διαστημικών απορριμμάτων είναι επακόλουθο της παρουσίας μας στο διάστημα, η οποία σε συντριπτικό ποσοστό έχει να κάνει με την τοποθέτηση δορυφόρων σε τροχιά. Μέχρι πρότινος, κάθε φορά που εκτοξεύαμε έναν δορυφόρο, ένα μέρος του πυραύλου έμενε σε τροχιά και γινόταν με τη σειρά του απόρριμμα. Επιπλέον, δεν υπήρχε κάποια διαδικασία για την κατάρριψη ή την εναπόθεση του δορυφόρου σε αυτό που λέμε “τροχιά-νεκροταφείο” (graveyard orbit), με αποτέλεσμα και ο ίδιος ο δορυφόρος στο τέλος της ζωής του να μετατρεπόταν σε απόρριμμα». Επειδή εδώ μάλλον χρειάζεται μια διευκρίνιση, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι η «τροχιά-νεκροταφείο» βρίσκεται, χωρικά, πέρα από τις τροχιές των διαστημικών επιχειρήσεων. Πλέον, δε, υπάρχει οδηγία οι δορυφόροι να μετακινούνται σε τέτοιες τροχιές στο τέλος της «αποστολής» τους, τόσο για να μειωθεί η πιθανότητα της σύγκρουσής τους με διαστημόπλοια (και όχι μόνο – ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός έχει κάνει αρκετές φορές μανούβρες για να αποφύγει μια ενδεχομένως μοιραία σύγκρουση με κάποιο διαστημικό σκουπίδι) όσο και για την αποφυγή δημιουργίας περισσότερων διαστημικών σκουπιδιών.
Ο κ. Μυλωνάκης συνεχίζει: «Το φαινόμενο εντείνεται όταν τα απορρίμματα συγκρούονται με ταχύτητες που ξεπερνούν τα 40.000 χιλιόμετρα την ώρα και σπάνε σε ακόμα μικρότερα κομμάτια, που αυξάνουν τον κίνδυνο για επόμενες συγκρούσεις.
Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος (ΕΟΔ), τα τελευταία εξήντα χρόνια διαστημικής παρουσίας έχουν γίνει περισσότερες από 6.000 εκτοξεύσεις, με αποτέλεσμα τη δημιουργία πλέον των 9.000 τόνων διαστημικών απορριμμάτων». Σε πρόσφατο άρθρο της η Wall Street Journal αναφέρει σχετικά ότι, σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΕΟΔ, πλέον υπάρχουν πάνω από 130 εκατομμύρια θραύσματα συντριμμιών στο διάστημα. Από αυτά, περίπου τα 36.500 έχουν μέγεθος πιο μεγάλο από δέκα εκατοστά και ένα εκατομμύριο μεταξύ ενός και δέκα εκατοστών. Τα υπόλοιπα, δηλαδή η συντριπτική πλειονότητα, είναι πιο μικρά σε διάμετρο από ένα εκατοστό. Σε τι συνίστανται; Μπορεί να είναι από μικροσκοπικά θραύσματα διαστημικών οχημάτων που προέκυψαν έπειτα από συγκρούσεις μέχρι μικρές νιφάδες βαφής. Παρά το μέγεθός τους, ταξιδεύουν γύρω από τη Γη με ταχύτητα μεγαλύτερη από αυτή μιας σφαίρας, κάτι που τα καθιστά επκίνδυνα για την πρόκληση σημαντικών ζημιών σε άλλα σκάφη ή αντικείμενα που βρίσκονται σε τροχιά και, κατ’ επέκταση, για τη δημιουργία περισσότερων διαστημικών σκουπιδιών.
«Μία ακόμα πτυχή του προβλήματος είναι οι οπλικές δοκιμές εναντίον δορυφόρων που κάποιες χώρες διενεργούν στο διάστημα», θα προσθέσει ο κ. Μυλωνάκης. «Έχει υπολογιστεί ότι μόλις μία τέτοια δοκιμή κινεζικού πυραύλου έχει αυξήσει τον αριθμό των συνολικών σωματιδίων-απορριμμάτων κατά 25%, γεγονός που καθιστά επιτακτική την πίεση του ΕΟΔ για την εξεύρεση διπλωματικής λύσης». Αυτή η πίεση είναι απαραίτητη, καθώς το πρόβλημα έχει ενταθεί: «Τα τελευταία πέντε χρόνια έχουν τεθεί σε τροχιά χιλιάδες δορυφόροι παροχής ευρυζωνικού ίντερνετ (π.χ. Starlink, OneWeb), κάτι που έχει δημιουργήσει ένα ιδιότυπο “διαστημικό μποτιλιάρισμα” και ταυτόχρονα έχει αυξήσει τον κίνδυνο συγκρούσεων και καταστροφής κάποιου λειτουργικού δορυφόρου», όπως σημειώνει ο ειδικός επιστήμονας του ΕΛΚΕΔ. Μάλιστα, παρά τις προσπάθειες μείωσης του σχετικού κινδύνου, έχουν ήδη σημειωθεί συγκρούσεις. Για παράδειγμα, στις 28 Μαρτίου του 2006 ο ρωσικός δορυφόρος επικοινωνιών «Express-AM11» χτυπήθηκε από άγνωστο αντικείμενο και κατέστη μη λειτουργικός.
Τι μας νοιάζει εμάς;
Οι κίνδυνοι, λοιπόν, εντοπίζονται κυρίως στο διάστημα, ενώ τα πιο πολλά διαστημικά συντρίμμια με «καθοδικές τάσεις» καίγονται στην ατμόσφαιρα, πριν φτάσουν στη Γη. Παρ’ όλα αυτά, κάποια πιο μεγάλα σε μέγεθος ενδέχεται να πέσουν στη Γη –σαν τον «εξωγήινο Ντέιβιντ Μπάουι» στην cult ταινία Ο άνθρωπος που έπεσε στη Γη, του 1976– άθικτα. Σύμφωνα δε με τη NASA, τα τελευταία πενήντα χρόνια πέφτει στη Γη, κατά μέσο όρο, από ένα τέτοιο συντρίμμι κάθε μέρα, χωρίς να έχουν προκύψει σημαντικές υλικές ζημιές. Κάποιος, πολύ εύλογα, θα μπορούσε να αναρωτηθεί: «Εφόσον έχουν έτσι τα πράγματα, τι μας νοιάζει εμάς το τι συμβαίνει στο διάστημα;». Για αρχή ας αναφέρουμε ότι ανακύπτει ένα ηθικό ζήτημα που συνδέεται με τη μεταχείριση του διαστήματος ως μιας «ζώνης περιβαλλοντικής θυσίας». Υπάρχουν όμως και πιο «πρακτικές» αρνητικές συνέπειες των διαστημικών απορριμμάτων σ’ εμάς εδώ κάτω, στη Γη.
Ο κύριος Μυλωνάκης εξηγεί: «Μια ανεξέλεγκτη αύξηση των διαστημικών απορριμμάτων μπορεί να οδηγήσει στο λεγόμενο Σύνδρομο Κέσλερ, δηλαδή σε μια γενικευμένη αλυσιδωτή σύγκρουση απορριμμάτων και δορυφόρων, με συνέπεια την πρακτική αχρήστευση κάποιων τροχιών και την ενδεχόμενη συνολική δυσχέρανση πρόσβασης της ανθρωπότητας στο διάστημα. Ένα τέτοιο σενάριο, αν και μακρινό, θα είχε πολλές και σημαντικές επιπτώσεις στη ζωή μας στη Γη. Η οικονομία του διαστήματος, εκτός από τις καθημερινές υπηρεσίες που όλοι γνωρίζουμε και απολαμβάνουμε (υπηρεσίες γεωεντοπισμού GPS και Galileo, δορυφορικό ίντερνετ και τηλεόραση, υπηρεσίες μετεωρολογίας κ.λπ.), είναι ένας τομέας με μεγάλη άνθιση. Για παράδειγμα, μόνο στην Ελλάδα υπάρχουν περισσότερες από πενήντα εταιρείες και ερευνητικοί φορείς που δραστηριοποιούνται σε αυτόν τον τομέα, συμπεριλαμβανομένων πολλών νεοφυών επιχειρήσεων με έναν συνεχώς αυξανόμενο κύκλο εργασιών και πληθώρα ερευνητικών δραστηριοτήτων».
Είμαστε όμως όλοι, ως ανθρώπινο είδος, ενωμένοι στην αντιμετώπιση του προβλήματος που προκύπτει από την αύξηση των διαστημικών σκουπιδιών;
Είμαστε μαζί στην εφαρμογή της «zero-debris» (δηλαδή: μηδενικών απορριμμάτων) πολιτικής στο διάστημα; Θα έπρεπε. Τα διαστημικά συντρίμμια είναι ένα παγκόσμιο ζήτημα που επηρεάζει τόσο τα διαστημικά όσο και τα μη διαστημικά κράτη. Μάλιστα, το 2007 η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τις Ειρηνικές Χρήσεις του Διαστήματος (United Nations Committee on the Peaceful Uses of Outer Space – COPUOS) δημοσίευσε μια σειρά από κατευθυντήριες γραμμές για την ανάπτυξη προτύπων που θα μείωναν τα διαστημικά σκουπίδια. Παρ’ όλα αυτά, μέχρι στιγμής δεν υφίσταται διεθνής συνθήκη με υποχρεωτική ισχύ για την ελαχιστοποίηση των διαστημικών σκουπιδιών. Κι αυτό παρότι έχουν προηγηθεί και άλλες σχετικές πρωτοβουλίες, σε εθνικό επίπεδο. Για παράδειγμα, ήδη από το 1979 η NASA είχε αρχίσει να διερευνά μέσω ενός Προγράμματος Συντριμμιών σε Τροχιά (Orbital Debris Program) τα μέτρα που θα επέφεραν τη μείωση των διαστημικών σκουπιδιών που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τη Γη.
Ο Τζόζεφ Ασμπάχερ, γενικός διευθυντής του ΕΟΔ, δήλωσε στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ που έγινε τον Ιανουάριο στο Νταβός: «Θέλουμε να καθιερώσουμε μια πολιτική μηδενικών σκουπιδιών, που σημαίνει ότι, αν φέρετε ένα διαστημικό σκάφος σε τροχιά, πρέπει να το απομακρύνετε». Στη συνέχεια πρόσθεσε πως πρέπει να προστατευτούν οι τροχιές «για τη δική μας ασφάλεια και την ασφάλεια των διαστημοπλοίων και των αστροναυτών». Ο κ. Μυλωνάκης, όσον αφορά την πίεση για να τεθεί σε εφαρμογή μια υποχρεωτική και με διεθνή ισχύ «zero-debris» πολιτική στο διάστημα, σημειώνει: «Στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στις ΗΠΑ έχουν θεσπιστεί κάποιοι κανόνες για τη διαχείριση των διαστημικών απορριμμάτων. Για παράδειγμα, ένας δορυφόρος πρέπει πλέον να έχει καταρριφθεί στην ατμόσφαιρα ή να μπει σε “τροχιά-νεκροταφείο” το πολύ πέντε χρόνια μετά το τέλος των εργασιών του. Παρ’ όλα αυτά, και ενώ έχει ανοίξει η συζήτηση για τη σύναψη μιας νέας συνθήκης για το διάστημα, ακόμα δεν υπάρχει κάποια διεθνής δέσμευση για τη διαχείρισή τους».
Αποστολή για «καθάρισμα»
Η Λένα Πλάτωνος αναρωτιόταν στο τέλος του τραγουδιού της για «το πεπρωμένο εκείνων των παιδιών που γεννήθηκαν και θα γεννιούνται κάτω από τον αστερισμό των σκουπιδιών, κάτω από τον μαγνητισμό των απορριμμάτων». Ας μη χάνουμε την ελπίδα μας. Το διάστημα στο μέλλον μπορεί να είναι καθαρό. Οι βάσεις έχουν ήδη τεθεί. Για παράδειγμα, το 2026 αναμένεται να πραγματοποιηθεί η αποστολή ClearSpace-1, που σχεδιάστηκε από τον ΕΟΔ και την προετοιμάζει η ελβετική start-up Clearspace SA. Σκοπός της είναι να απομακρύνει από την τροχιά της Γης ένα εγκαταλελειμμένο τμήμα πυραύλου που εκτοξεύτηκε το 2013. Το βάρος του είναι 112 κιλά. Μπροστά στους 9.000 τόνους των διαστημικών απορριμμάτων φαντάζει μικρό. Σημασία έχει, όμως, να γίνει η αρχή.