Η Ασλι Αϊνταντασμπάς είναι από τις σημαντικότερες δημοσιογράφους της Τουρκίας. Για πολλά χρόνια ανταποκρίτρια εφημερίδων και τηλεοπτικών σταθμών στις ΗΠΑ –τη γνώρισα στο προαύλιο του Λευκού Οίκου τον Σεπτέμβριο του 1999, ενώ περιμέναμε να ολοκληρωθεί η συνάντηση του Μπιλ Κλίντον με τον Μπουλέντ Ετζεβίτ–, επέστρεψε στην Τουρκία στα μέσα της περασμένης δεκαετίας και εργάστηκε ως αρθρογράφος στη Μιλιέτ και παρουσιάστρια ενημερωτικής εκπομπής στο CNN Turk.
Σήμερα αρθρογραφεί στην Τζουμχουριέτ και είναι αναλύτρια του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικής Πολιτικής. Αρθρα της δημοσιεύονται συχνά στις κορυφαίες εφημερίδες του κόσμου, από τους Τάιμς της Νέας Υόρκης, την Ουάσιγκτον Ποστ και τη Γουόλ Στριτ Τζέρναλ μέχρι το Νιούσγουικ, το Φορμπς και το Politico.
Συνάδελφοί της, αλλά και πολιτικοί από όλο το ιδεολογικό φάσμα, της αναγνωρίζουν εμπειρία, γνώσεις και αντικειμενικότητα. Μιλώντας στο «Κ», περιγράφει με δραματικούς τόνους, μέσα και από την προσωπική της εμπειρία, την ποιοτική διολίσθηση των τουρκικών μέσων ενημέρωσης και τον ουσιαστικό αφανισμό της ελευθερίας του Τύπου στη χώρα της.
Πόσο δύσκολο έχει γίνει για έναν δημοσιογράφο να γράφει και να μιλάει ελεύθερα στη σημερινή Τουρκία;
Το κύριο πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχουν πλέον μέσα ενημέρωσης για να κάνει κάποιος πραγματική δημοσιογραφία, ακόμα κι αν το θέλει. Οι ιδιοκτήτες εφημερίδων δεν θέλουν δημοσιογραφία οποιουδήποτε είδους. Πολλές εφημερίδες και τηλεοπτικά δίκτυα έχουν αλλάξει χέρια την τελευταία δεκαετία και πολλά μέσα έχουν πουληθεί σε «κολλητούς» της σημερινής κυβέρνησης ή ανήκουν σε επιχειρηματίες οι οποίοι δίνουν προτεραιότητα στις καλές σχέσεις με την κυβέρνηση, όχι στη δημοσιογραφία.
Τα μέσα ενημέρωσης και οι ιστοσελίδες του ΑΚΡ παρακολουθούν τα υπόλοιπα ΜΜΕ και, όταν υπάρχει ένα επικριτικό άρθρο για την κυβέρνηση, γράφουν γι’ αυτό, απειλούν τον ιδιοκτήτη ή «τηλεφωνούν». Σε ορισμένες περιπτώσεις, ακολουθούν ακόμη και έρευνες για τρομοκρατία. Ετσι, η δημοσιογραφία εξελίσσεται σε έναν πονοκέφαλο για τους περισσότερους ιδιοκτήτες ΜΜΕ, οι οποίοι έχουν λίγο-πολύ απολύσει όλους τους αρθρογράφους ή σχολιαστές που ασκούν κριτική στην κυβέρνηση. Και να θέλει κανείς να κάνει δημοσιογραφία, δεν υπάρχει διέξοδος, εκτός από μερικές ιστοσελίδες οι οποίες δεν μπορούν να πληρώσουν μισθούς.
Η προσωπική σας εμπειρία αυτό το τελευταίο διάστημα;
Πέρα από την καταστροφή της τηλεοπτικής καριέρας μου, την παρεμπόδιση της δημοσιογραφίας μου και τον κανιβαλισμό που έχει υποστεί ο συναισθηματικός μου χώρος, επηρεάστηκε και η υγεία μου. Εμφάνισα θυρεοειδή. «Επειδή το φαινόμενο έχει πάρει διαστάσεις επιδημίας, το μόνο που μπορώ να φανταστώ είναι ότι έχει να κάνει με όσα συμβαίνουν στη χώρα», μου είπε η γιατρός που με εξέτασε, σημειώνοντας ότι συχνά οι ασθένειες του θυρεοειδούς έχουν σχέση με την παρεμπόδιση της έκφρασης σκέψεων και συναισθημάτων. Ας προσπαθήσει κάποιος να πει αυτά που σκέφτεται στη σημερινή Τουρκία. Οταν ταξιδεύω στο εξωτερικό, συχνά με ρωτούν πώς επιβιώνω ως δημοσιογράφος στην Τουρκία. Εάν κινδυνεύω να με συλλάβουν. Αυτό που δεν μπορώ να απαντήσω είναι πως απλώς δαγκώνω τη γλώσσα μου. Αυτό που συμβαίνει στους ανθρώπους σε αυταρχικά καθεστώτα είναι η σταδιακή απώλεια των αισθήσεων. Το 2011, όταν συνελήφθησαν κάποιοι δημοσιογράφοι, έγραφα, έστελνα tweets, συμμετείχα σε διαδηλώσεις διαμαρτυρίας. Εκτοτε, η ενημερωτική εκπομπή μου σταμάτησε, όπως και η στήλη μου στην εφημερίδα. Ο εκδότης παραδέχτηκε ότι φοβόταν την αντίδραση του προέδρου Ερντογάν. Γνωριζόμασταν χρόνια. «Ελπίζω να καταλαβαίνεις», μου είπε.
Ο Ερντογάν ξεκίνησε ως μια ευπρόσδεκτη δημοκρατικά προσανατολισμένη ηγεσία ενάντια στο στρατιωτικό κατεστημένο. Τι συνέβη;
Ηταν επίσης μια θετική δύναμη για τη διαδικασία ένταξης της Τουρκίας στην Ε.Ε. και τις μεταρρυθμίσεις. Αλλά κάτι άρχισε να συμβαίνει γύρω στο 2010-2011, όταν μια συμμαχία του ΑΚΡ και των γκιουλενιστών άρχισαν να χρησιμοποιούν δικαστικές υποθέσεις για να ασκήσουν πίεση στους δημοσιογράφους, φυλακίζοντας «σκληροπυρηνικούς» κοσμικούς δημοσιογράφους, φαινομενικά με την κατηγορία της Εργκένεκον, αλλά αποδεικνύεται, στις περισσότερες περιπτώσεις, με αποδεικτικά στοιχεία κατασκευασμένα από ψηφιακά αρχεία που υποτίθεται ότι «βρέθηκαν» στους υπολογιστές τους. Εκδίωξαν τους κοσμικούς από τη γραφειοκρατία. Από τότε συνεχίζεται η διολίσθηση. Η εξέγερση στο πάρκο Γκεζί ήταν μια απάντηση σε όλες αυτές τις πιέσεις στους κοσμικούς. Αλλά η απάντηση της κυβέρνησης δεν ήταν περισσότερη δημοκρατία, ήταν λιγότερη δημοκρατία και περισσότερος έλεγχος των μέσων ενημέρωσης. Η τελική εξέγερση ήταν οι εκλογές του Ιουνίου 2015, το χαμηλότερο σημείο για το AKP την τελευταία δεκαετία, παρά το γεγονός ότι είχε ξοδέψει 11 φορές περισσότερα χρήματα από το άθροισμα όλων των άλλων κομμάτων. Αλλά και αυτή η εξέλιξη συνετρίβη μετά τις νέες εκλογές του Νοεμβρίου του ’15, όταν ακολούθησε ο σχεδόν πλήρης έλεγχος των ΜΜΕ και της πληροφόρησης. Με ρωτάτε τι συνέβη με τον Ερντογάν. Δεν ξέρω αν κάτι του συνέβη στην πορεία ή αν αυτός ήταν από την αρχή. Το βέβαιο είναι πως το σύστημα ελέγχων και ισορροπιών –δικαστήρια, γραφειοκρατία, μετριοπαθείς του ΑΚΡ, όπως ο Γκιουλ, στρατός, ΜΜΕ– δεν λειτουργεί πλέον.
Ο Ερντογάν βλέπει τα ΜΜΕ ως «πράκτορες» εγχώριων και ξένων συμφερόντων;
Δεν υπάρχουν πλέον μέσα ενημέρωσης εναντίον των οποίων να διαμαρτύρεται, με εξαίρεση την Τζουμχουριέτ. Ο όμιλος Dogan είναι τώρα εντελώς φιλοκυβερνητικός και αυτό σημαίνει ότι τα κύρια μέσα ενημέρωσης είναι σε γενικές γραμμές υποστηρικτικά της κυβέρνησης. Υπάρχουν μερικά περιθωριακά σκληροπυρηνικά κοσμικά μέσα, αλλά η κυκλοφορία και η επιρροή τους είναι χαμηλή. Μετά τις εκλογές του Ιουνίου του ’15, ο Ερντογάν κατηγόρησε τα ΜΜΕ ότι υποστηρίζουν την τρομοκρατία και έχουν κινηθεί νομικές διαδικασίες εναντίον πολλών ανώτερων στελεχών τους. Τώρα όλοι ακολουθούν τη «γραμμή».
Πώς άλλαξε τον ρόλο του Τύπου το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου;
Ολες αυτές οι τάσεις επιδεινώθηκαν. Εκτός από τις κατηγορίες για τρομοκρατία και για την υποστήριξη του HDP, τώρα η κυβέρνηση έχει άλλο ένα μεγάλο ραβδί εναντίον των μέσων ενημέρωσης: συμμετοχή στο κίνημα του Γκιουλέν. Αυτό χρησιμοποιήθηκε για να φυλακίσει αρθρογράφους της Τζουμχουριέτ. Ο εισαγγελέας είπε: «Αν και δεν είναι μέλη του PKK ή του Feto (η οργάνωση του Γκιουλέν, που θεωρείται τρομοκρατική), έχουν γράψει υπέρ των στόχων αυτών των τρομοκρατικών ομάδων». Οταν οι δημοσιογράφοι το αμφισβήτησαν επικαλούμενοι απουσία αποδείξεων, ο εισαγγελέας είπε ότι έδιναν «υποσυνείδητα» υποστήριξη στο πραξικόπημα με άρθρα που επέκριναν την κυβέρνηση. Με αυτή τη νοοτροπία ο καθένας μπορεί εύκολα να οδηγηθεί στη φυλακή.
Μπορεί να αντιδράσει η Δύση;
Η Ευρώπη αισθάνεται υπόχρεη προς τον Ερντογάν για την αντιμετώπιση των προσφύγων και αυτό ήταν αρκετό για να εξαγοράσει σε μεγάλο βαθμό τη σιωπή της Ε.Ε. Για την Ευρώπη είναι οι πρόσφυγες και για τις ΗΠΑ είναι η καταπολέμηση του ISIS. Αυτοί είναι οι λόγοι που εμποδίζουν μια ουσιαστική αντίδραση από τη Δύση. Αλλωστε, η Δύση έχει δείξει ότι είναι πρόθυμη να αγνοήσει τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Τουρκία ως αντάλλαγμα για στρατηγικά κέρδη στο πλαίσιο παρασκηνιακών συμφωνιών με την Αγκυρα. Σε αυτή τη φάση δεν έχουμε κανένα λόγο να περιμένουμε κάτι από τη Δύση. Υπάρχει ο περιστασιακός θόρυβος, όπως η ετήσια έκθεση του Στέιτ Ντιπάρτμεντ για τα ανθρώπινα δικαιώματα και η ψηφοφορία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για το πάγωμα των διαπραγματεύσεων, η οποία δεν θα τηρηθεί από τα κράτη-μέλη, αλλά στην πραγματικότητα έχουν παραιτηθεί από την προσπάθεια προώθησης της δημοκρατίας στην Τουρκία.
Πόσο δημοκρατική είναι η Τουρκία σήμερα;
Είναι όσο δημοκρατική είναι και η Ρωσία. Αφήνω εσάς να το ερμηνεύσετε αυτό.