Αν ο Άλμπερτ Αϊνστάιν έκανε μια βόλτα στο Βερολίνο το 1933, ήταν πιθανό κάποιος να τον σταματήσει για να του ζητήσει ένα αυτόγραφο, αλλά και κάποιος να τον σταματήσει για να τον φτύσει. Αυτό ήταν το αποτέλεσμα του να είσαι και αναγνωρίσιμος και Εβραίος στα χρόνια της ανόδου του ναζισμού. Οι δύο αυτές εκ διαμέτρου αντίθετες αντιδράσεις παρουσιάζονται σε μια χαρακτηριστική σκηνή στο «Genius», αυτή τη σειρά-βιογραφία του μεγάλου φυσικού -παραγωγής National Geographic- που ολοκληρώθηκε προ ημερών.
Η μη γραμμική αφήγηση της ιστορίας σπάει την «ακαδημαϊκή» ροπή της σειράς και τα δεκάδες περιστατικά της σπάνια ενδιαφέρουσας ζωής του Αϊνστάιν χτίζουν ένα πλούσιο σενάριο, στο οποίο κυριαρχούν οι ερμηνείες δύο διαφορετικών ηθοποιών: ο Τζόνι Φλιν είναι ο ανήσυχος νεαρός Αϊνστάιν που ξεχειλίζει από αυτοπεποίθηση όσο ανακαλύπτει την ευφυΐα του, ενώ ο σπουδαίος Τζέφρι Ρας είναι ο εμβληματικός επιστήμονας, καταξιωμένος πια και με παγκόσμια φήμη, που αντιλαμβάνεται καλύτερα από τον καθένα πώς λειτουργεί ο κόσμος. Όσον αφορά βέβαια μόνο τους φυσικούς νόμους του σύμπαντος, γιατί το πώς σκέφτονται οι άνθρωποι είναι κάτι που τον εκπλήσσει. Όταν το 1933 συνειδητοποιεί ότι είναι αναγκασμένος να αφήσει τη χώρα του, στο πρόσωπό του σχηματίζεται ένα πικρό χαμόγελο απογοήτευσης και απορίας.
Οι διακοπές των εξορίστων
Την ίδια περίοδο που ο Αϊνστάιν εγκαταλείπει τη χώρα, ένα πλήθος ακόμα ανθρώπων, επωνύμων και μη, επιλέγουν την εξορία. Ένας από αυτούς είναι και ο Στέφαν Τσβάιχ. Το 1934 εγκαθίσταται στην Αγγλία, αλλά το καλοκαίρι του ’36 θα το περάσει στην Οστάνδη, τη μικρή βελγική παραθαλάσσια πόλη, μαζί με άλλους εξορίστους: τον φίλο του Γιόσεφ Ροτ, τον Άρθουρ Κέσλερ, την Ίρμγκαρντ Κόιν, τον τραγικό αυτόχειρα Ερνστ Τόλερ. Οι παράδοξες «διακοπές» των εξορίστων περιγράφονται με θαυμαστά πολλές λεπτομέρειες στο βιβλίο «Οστάνδη 1936, το καλοκαίρι πριν από το σκότος» του Φόλκερ Βάιντερμαν, που κυκλοφόρησε φέτος από τις εκδόσεις Άγρα.
Πριν απο την αυγή
Ο Τσβάιχ έζησε και στη Νέα Υόρκη (για πολύ λίγο) και το 1941 κατέληξε στη Βραζιλία, σε μια ορεινή περιοχή ονόματι Πετρόπολις, κοντά στο Ρίο, όπου τελικά, έναν χρόνο αργότερα, αυτοκτόνησε μαζί με τη σύζυγό του, Λότε Άλτμαν. Τους βρήκαν αγκαλιασμένους στο κρεβάτι τους. Μία ημέρα νωρίτερα ο Τσβάιχ είχε ταχυδρομήσει στον εκδότη του το χειρόγραφο του «Ο κόσμος του χθες. Αναμνήσεις ενός Ευρωπαίου» (εκδ. Printa) – η αυτοβιογραφία του, ένα συγκλονιστικό ανάγνωσμα, είναι επίσης ένα ντοκουμέντο για την Ευρώπη της εποχής του.
Τα στάδια της εξορίας του Τσβάιχ παρακολουθεί και η σκηνοθέτις Μαρία Σράντερ στην πολύ ενδιαφέρουσα ταινία «Στέφαν Τσβάιχ: Αποχαιρετισμός στην Ευρώπη», που πρόσφατα προβλήθηκε και στην Ελλάδα. Η απόδοση του τίτλου είναι εύστοχη, αλλά χάνει μια λεπτομέρεια. Ο πρωτότυπος γερμανικός τίτλος «Πριν από την αυγή» παραπέμπει στο σημείωμα της αυτοκτονίας του Τσβάιχ, που τελειώνει ως εξής: «Στέλνω χαιρετισμούς σε όλους μου τους φίλους. Ελπίζω να ζήσουν για να δουν την αυγή που θα έρθει έπειτα από αυτή τη μεγάλη νύχτα. Εγώ, ως πιο ανυπόμονος, προπορεύομαι».
Ξαναγνωρίζοντας τον Τσβάιχ
Την περίοδο του Μεσοπολέμου ο Τσβάιχ ήταν ο πιο πολυδιαβασμένος γερμανόφωνος συγγραφέας. Ήταν διάσημος. Το ανάστημά του, όμως, στους λογοτεχνικούς κύκλους ήταν χαμηλό. Αντιμετωπίστηκε ως «εμπορικός» και το γράψιμό του κρίθηκε παλιομοδίτικο και μελοδραματικό. Κατηγορήθηκε επίσης ότι στα χρόνια της εξορίας του επέλεξε μια παθητική στάση απέναντι στο ναζιστικό καθεστώς, αλλά και ότι η αυτοκτονία του ήταν μια πράξη αδύναμη, μια παράδοση. Σταδιακά, και μετά θάνατον, το όνομα και το έργο του υποχώρησαν. Εσχάτως όμως έχει επιστρέψει. Μεταφράζεται ξανά και επανεκτιμάται. Τα τελευταία πέντε χρόνια στην Ελλάδα έχουν κυκλοφορήσει 15 νέες εκδόσεις και επανεκδόσεις. Στους καινούργιους θαυμαστές του παγκοσμίως συγκαταλέγεται και ο Αμερικανός σκηνοθέτης Γουές Άντερσον, ο οποίος «έκλεψε», όπως δήλωσε, από το έργο του Τσβάιχ για να συνθέσει το γεμάτο χρώμα και νοσταλγία «The Grand Budapest Hotel». Εξέφρασε επίσης την απορία του για το πώς γίνεται μέχρι πρόσφατα να αγνοούσε το έργο ενός τέτοιου συγγραφέα.