«Τι είναι αυτό που μου αρέσει στο Άγιον Όρος; Η επαφή με τους ανθρώπους, πρώτα απ’ όλα. Φυσικά υπάρχει και το τοπίο, που είναι μοναδικό. Και οι μυρωδιές του. Η μυρωδιά της τράπεζας, που τη θυμάμαι από όταν πρωτοπήγα ως παιδί. Αλλά και το τυπικό, αυτό με γοητεύει πολύ, ο τρόπος που γίνονται τα πράγματα, πώς οι μοναχοί μπαίνουν στον ναό, πώς τρώνε όλοι μαζί». Αυτα μας τα είπε ένας από τους πιο τακτικούς επισκέπτες του ορουσ, ο φωτογράφος Στράτος Καλαφάτης. «Ο τόπος αυτός έχει μια ενέργεια και τη νιώθεις, είτε πιστεύεις είτε δεν πιστεύεις. Καμιά φορά σκέφτομαι ότι όποιος πηγαίνει στο Άγιον Όρος βρίσκει αυτό που έχει ανάγκη. Αν θες να βρεις τον Θεό, θα τον βρεις».
Ο ίδιος βρήκε κάτι άλλο: την αφετηρία ενός μεγάλου καλλιτεχνικού πρότζεκτ· ξεκινώντας το 2008, φωτογράφισε για μία πενταετία τον τόπο και τους ανθρώπους του, δημιουργώντας μία από τις πιο θαυμαστές σύγχρονες φωτογραφικές εργασίες. Το «Άθως-Τα χρώματα της πίστης» παρουσιάστηκε τότε στη Θεσσαλονίκη από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης και κυκλοφόρησε ένα ομώνυμο λεύκωμα από τις εκδόσεις Άγρα. «Όταν ξεκίνησα, δεν πίστευα ότι θα μου έπαιρνε τόσο χρόνο, όμως ένιωθα συνεχώς ότι χρειάζομαι κάτι ακόμα. Έκανα 30 ταξίδια και συνολικά πέρασα εκεί 200 μέρες. Επέστρεφα, εμφάνιζα φιλμ, ξαναπήγαινα, κάτι με τραβούσε πίσω». Και τελικά κάτι τον τράβηξε ξανά πίσω πέρυσι, όταν έμεινε στο Άγιον Όρος για δύο συνεχόμενες εβδομάδες. Επέστρεψε με κάποιες νέες εικόνες που προστέθηκαν στη νέα, αναθεωρημένη έκδοση του λευκώματος, δίνοντάς του μεγαλύτερη ποικιλία και αίσθηση πληρότητας.
Ο πατέρας Παϊσιος και ο πατέρας Αγάθωνας στις Καρυές (2017).
Η ζωή της μοναστικής πολιτείας αποτυπώνεται στις εικόνες του Στράτου Καλαφάτη μέσα από σκιές, μέσα από σύμβολα, μέσα από τη συντροφιά της φύσης, μέσα από βλέμματα – τα πορτρέτα του αναδίδουν όλα μια παράδοξη οικειότητα, είτε πρόκειται για τους μικρούς μαθητές της Αθωνιάδας που στη ματιά τους κρύβεται μια ανόθευτη γλυκύτητα είτε πρόκειται για τους γηραιότερους μοναχούς, που κουβαλούν τα σημάδια από τα πολλά χρόνια της ασκητικής ζωής. Ήταν όλοι τους πρόθυμοι να βοηθήσουν τον φωτογράφο και να ακολουθήσουν τις οδηγίες του, όπως εκείνος σκηνοθετούσε την ιδανική εικόνα.
«Όταν επέστρεψα πέρυσι, είδα κάποιες φωτογραφίες μου κολλημένες στους τοίχους μερικών κελιών και ήταν πολύ συγκινητικό που σε ένα οστεοφυλάκιο είδα τυπωμένη την πρώτη παράγραφο από την εισαγωγή του βιβλίου». Είναι πράγματι συγκινητικό, αλλά καθόλου παράλογο. Αντιγράφουμε τη σχετική παράγραφο: «Στο Άγιον Όρος δεν γεννιούνται άνθρωποι. Πηγαίνουν εκεί από έλξη, βαθιά πίστη, ανάγκη, περιέργεια ή απελπισία. Μυούνται στην ασκητική ζωή και συνεχίζουν σε μια καρτερική σκυταλοδρομία θανάτου με τερματισμό το οστεοφυλάκιο της μονής. Από γέροντα σε υποτακτικό, από μοναχό σε δόκιμο, μια χιλιόχρονη ιστορία χωρίς διακρίσεις, καθώς ο μοναχισμός δεν κληρονομείται, κατακτιέται».
Το κελί του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Κερασιά (2011).
Τότε και τώρα
Την έκθεση που οργάνωσε πέρυσι το καλοκαίρι στη Χαλκιδική την επισκέφτηκαν 30.000 επισκέπτες, ενώ τις συνολικά 16 εκθέσεις (εντός και εκτός Ελλάδας) που έχει κάνει για το «Άθως-Τα χρώματα της πίστης» τις έχουν παρακολουθήσει περισσότεροι από 200.000 άνθρωποι. «Είναι ένα θέμα που τραβάει τον κόσμο», μας λέει, «και κατά το παρελθόν έχει φωτογραφηθεί από πολλούς μεγάλους φωτογράφους». Ο ίδιος τώρα συνεχίζει αυτή την παράδοση φωτογραφίζοντας με έναν πιο σύγχρονο τρόπο, για να αποτυπώσει, όπως λέει, «το Άγιον Όρος στον 21ο αιώνα».
Πόσο έχει αλλάξει το μέρος; Ο ίδιος το θυμάται από το 1979, τότε 13 χρονών, όταν πήγε εκδρομή από την Καβάλα, όπου μεγάλωνε. «Ήταν εντελώς διαφορετικό τότε. Υπήρχε τεράστια λειψανδρία, τα περισσότερα μοναστήρια ήταν σε παρακμή από άποψη υποδομών και συναντούσες κυρίως λίγους ηλικιωμένους μοναχούς που είχαν μείνει σε μια άλλη εποχή. Είχε τη γοητεία του. Σήμερα στο Όρος οι περισσότεροι μοναχοί είναι νέοι και μορφωμένοι, και αυτό είναι πολύ καλό, τα μοναστήρια έχουν αναστηλωθεί, υπάρχουν δρόμοι και οι αποστάσεις γίνονται πιο εύκολα. Από την άλλη, βέβαια, σε κάποια σημεία του έχει χαθεί κάπως η αυθεντικότητα».
Ο μοναχός Ονήσιμος στη σκήτη του Προφήτη Ηλία (2017).
Σήμερα ο Στράτος Καλαφάτης ολοκληρώνει ένα ακόμα πρότζεκτ στα Τενάγη των Φιλίππων, τον αρχαιολογικό χώρο που πρόσφατα εντάχθηκε στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Φωτογραφίζει εκεί εδώ και τρία χρόνια, προσπαθώντας να συνδέσει το σήμερα με το χθες. Πριν από λίγο καιρό κυκλοφόρησε και το λεύκωμα «Αρχιπέλαγος» (επίσης από τις εκδόσεις Άγρα), μία ακόμα δουλειά σπάνιας ομορφιάς που του είχε αναθέσει προ ετών η Biennale της Βενετίας. Το φυσικό φως παντρεύεται με το τεχνητό και η πραγματικότητα μεταβαίνει στην αιωνιότητα μέσα από τον φακό του· στα μάτια μας, αυτό που πιστεύουμε ότι μπορούμε να αγγίξουμε είναι συγχρόνως εκείνο που μπορούμε μόνο να φανταζόμαστε. Αυτές είναι οι εικόνες του Στράτου Καλαφάτη. ■
Παπαρούνες φυτρώνουν σε θερμοκήπιο στη Μονή Βατοπαιδίου (2011).