Η προσεκτική παρατήρηση θα σας κάνει να γνωρίσετε μικρούς κόσμους απαράμιλλης ομορφιάς», λέει ο Παναγιώτης Δημητρακόπουλος, καθηγητής Λειτουργικής Οικολογίας στο Τμήμα Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Την εποχή που ακόμα και τα κυκλαδίτικα ξερονήσια πρασινίζουν κι ενώ η ανοιξιάτικη φύση μάς καλεί για εξορμήσεις, μιλήσαμε μαζί του για το χόμπι της ανθοπαρατήρησης, που προσελκύει ξένους ερευνητές και φυσιολάτρες στην Ελλάδα, και μας πρότεινε τρόπους να χαρούμε το ανθισμένο τοπίο χωρίς μπουκέτα αγριολούλουδων στο χέρι.
Πώς θα χαρακτηρίζατε τον φυτικό πλούτο των ελληνικών νησιών;
Ιδιαίτερα μεγάλο. Για παράδειγμα, στο Αιγαίο απαντώνται περίπου 3.500 είδη φυτών, από τα οποία ένα ποσοστό 10% είναι ενδημικά, δηλαδή τα συναντά κανείς μόνο στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά. Κύριοι παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτό είναι η γεωγραφική θέση του Αιγαίου –μεταξύ Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής–, το πολύπλοκο και κατακερματισμένο τοπίο του, απόρροια της παρουσίας του ανθρώπου που ξεπερνά τα 10.000 χρόνια, και η πολύπλοκη γεωλογική ιστορία του.
Πώς διαφοροποιείται το τοπίο την άνοιξη στις άνυδρες Κυκλάδες και πώς στα πλούσια σε βλάστηση νησιά της χώρας μας;
Τα νησιά μας στο μεγαλύτερο ποσοστό τους είναι μικρά και έχουν τη χαρακτηριστική βλάστηση του χαμηλού υψομέτρου και του έντονα ξηρού κλίματος: μεσογειακούς θάμνους, όπως τα φρύγανα και το μακί, και περιορισμένα δάση πεύκης. Η λαδανιά, η αστοιβή, το θυμάρι, το φασκόμηλο και άλλοι αρωματικοί θάμνοι αποτελούν χαρακτηριστικά είδη της φρυγανικής βλάστησης, ενώ η σύνθεση της μακίας βλάστησης συνίσταται σε είδη όπως το πουρνάρι, ο σχίνος, η μυρτιά και η κουμαριά. Σε νησιά με μεγαλύτερα υψόμετρα, όπως η Κρήτη, η Σαμοθράκη, η Ρόδος, η Κάρπαθος, η Σάμος και η Λέσβος, παρατηρούνται περισσότερο εκτενή δασικά συστήματα και είδη των μεγαλύτερων υψομέτρων, για παράδειγμα η μαύρη πεύκη. Στα νησιά του Αιγαίου χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία ανθρωπογενούς διαμόρφωσης που εμφανίζονται στο τοπίο. Στις απότομες πλαγιές ξεχωρίζουν οι αναβαθμίδες, γνωστές και ως πεζούλες, που δημιουργήθηκαν με σκοπό την καλλιέργεια και συνήθως «υποβαστάζονται» από υποστηρικτικούς τοίχους, τις ξερολιθιές. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, μετά την εκμηχάνιση της γεωργίας, οι αναβαθμίδες εγκαταλείφθηκαν και σήμερα στέκουν εκεί για να μας θυμίζουν την ιστορία χρήσης της γης και τον μόχθο των ανθρώπων για τα προς το ζην.
Η παρατήρηση άγριων λουλουδιών εξελίσσεται σε δημοφιλές χόμπι, με φανατικό κοινό κυρίως στις ΗΠΑ, αλλά και σε ευρωπαϊκές χώρες, για παράδειγμα στη Μεγάλη Βρετανία και στην Ολλανδία. Στην Ελλάδα έχει εκδηλωθεί ενδιαφέρον;
Όχι ιδιαίτερα. Πολλές φορές συνδυάζεται με εξορμήσεις κατά τις αργίες, αλλά μικρό ποσοστό συμπατριωτών μας εκδράμει απλώς και μόνο για να παρατηρήσει αγριολούλουδα. Αντίθετα, σε χώρες με ιδιαίτερη κουλτούρα σε θέματα φυσικής ιστορίας, όπως η Αγγλία, η παρατήρηση ειδών είναι συνηθισμένη δραστηριότητα. Ο πλούτος της ελληνικής χλωρίδας ανέκαθεν προκαλούσε το ενδιαφέρον ξένων ερευνητών. Σκεφτείτε ότι η δεκάτομη «Flora Graeca» (Ελληνική Χλωρίδα) του John Sibthorp (1758-1796) είναι το σπανιότερο και πολυτιμότερο βιβλίο Βοτανικής που υπάρχει στη διεθνή βιβλιογραφία. Συχνά, εξειδικευμένα πρακτορεία του εξωτερικού διοργανώνουν εκδρομές, σχετικά υψηλού κόστους, για φυσιολάτρες σε διάφορα νησιά του Αιγαίου, με σκοπό την παρατήρηση σπάνιων φυτών, συνδυάζοντάς τη συχνά με άλλες δραστηριότητες, όπως τα μαθήματα φωτογραφίας. Η παρατήρηση πουλιών είναι περισσότερο διαδεδομένη, κυρίως κατά τη διάρκεια της εαρινής μετανάστευσης, με ιδιαίτερα οφέλη για τις οικονομίες των νησιών, καθώς επιμηκύνει την τουριστική περίοδο σε πολλές περιοχές.
Τι συμβουλές θα δίνατε στους ταξιδιώτες που ετοιμάζονται για εξορμήσεις στη φύση;
Αγοράστε χάρτες και οδηγούς πεδίου και ακολουθήστε τα μονοπάτια. Μπείτε σε χορταριασμένους ελαιώνες και εγκαταλελειμμένες αγροτικές γαίες, διατρέξτε τα ανοίγματα σε θαμνώνες και φρύγανα και αναζητήστε ορχιδέες και άλλα ανθοφόρα φυτά. Μυρίστε τις ρίγανες και τα θυμάρια, θαυμάστε και αξιολογήστε την ποικιλία των χρωμάτων που προσφέρουν οι εαρινοί αγροί. Ακούστε τους ήχους των πουλιών και των εντόμων. Ανεβείτε σε μεγαλύτερα υψόμετρα, διασχίστε φαράγγια, αναζητήστε ασβεστολιθικούς βράχους, όπως ο Κάλαμος της Ανάφης, ο Κρικέλας της Αμοργού, ο Αθέρας της Ικαρίας, το Φεγγάρι της Σαμοθράκης, ο Όλυμπος της Λέσβου, ο Κόχυλας της Σάμου. Η προσεκτική παρατήρηση θα σας κάνει να γνωρίσετε μικρούς κόσμους απαράμιλλης ομορφιάς.
Αν φτιάχνατε ένα μπουκέτο με αγριολούλουδα από τα νησιά, τι θα επιλέγατε;
Τα άνθη –τα γεννητικά όργανα των φυτών– δεν πρέπει να κόβονται, αλλά να παραμένουν εκεί όπου απαντώνται, για να ολοκληρώσουν τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκαν. Φυτικά είδη με μικρούς πληθυσμούς ή είδη απειλούμενα με εξαφάνιση μπορεί να υποστούν σημαντική ζημία, ακόμα και με την αφαίρεση ενός άνθους. Οπότε θαυμάστε τα, μυρίστε τα, κρατήστε τα στη μνήμη σας ή/και φωτογραφίστε τα, αλλά μην τα παίρνετε μαζί σας.
Μια συγκίνηση που σας επιφύλαξε η φύση σε ένα από τα τελευταία ταξίδια σας.
Συνήθως η αναζήτηση ενός είδους φυτού που δεν το έχεις ξαναδεί αποτελεί πρόκληση. Είναι ιδιαίτερη η ευφορία της στιγμής όταν το πρωτοαντικρίζεις, κυρίως όταν έχεις ψάξει πολύ για να το βρεις. Πολλές φορές, αυτό συμβαίνει τυχαία. Σε ένα τελευταίο μου ταξίδι στην Κύπρο, εκεί που αναζητούσα ένα συγκεκριμένο είδος φυτού, έπεσα πάνω σε έναν πληθυσμό μιας ορχιδέας της Δυτικής Ασίας που στην Ευρώπη απαντάται μόνο στην Κύπρο.
Πού εστιάζει το ερευνητικό σας πεδίο;
Η έρευνά μου, μεταξύ άλλων, αφορά στις φυτικές κοινότητες που αναπτύσσονται σε σερπεντινικά εδάφη – έναν ιδιαίτερο τύπο εδάφους με διακριτά φυσικοχημικά χαρακτηριστικά (σ.σ. υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων, ανεπάρκεια μακροθρεπτικών, μειωμένη ικανότητα συγκράτησης νερού). Πολλά φυτά σε αυτά τα εδάφη έχουν την ικανότητα να συσσωρεύουν βαρέα μέταλλα στους ιστούς τους, σε συγκεντρώσεις πολλαπλάσιες αυτών του εδάφους. Τα φυτά αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αποκατάσταση εδαφών που έχουν υποστεί ρύπανση από βαρέα μέταλλα. Παράλληλα, με ενδιαφέρουν τα θέματα διατήρησης της βιοποικιλότητας, με έμφαση στις κοινωνικές επιπτώσεις από την εγκαθίδρυση και τη λειτουργία συστημάτων προστατευόμενων περιοχών.
Ποιοι οι στόχοι του Τμήματος Περιβάλλοντος; Πόσους φοιτητές έχει;
Το Τμήμα Περιβάλλοντος ιδρύθηκε το 1984 και εδραίωσε τις περιβαλλοντικές σπουδές στην Ελλάδα. Προσφέρει σύγχρονη γνώση και ερευνητική δραστηριότητα, αξιοποιώντας διεπιστημονικές προσεγγίσεις για την ανάλυση, την αξιολόγηση και τη διαχείριση των περιβαλλοντικών προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο σημερινός άνθρωπος, από το τοπικό επίπεδο έως το επίπεδο της βιόσφαιρας. Δέχεται περίπου 80 φοιτητές ετησίως και οι απόφοιτοί του παρέχουν μελετητικές, συμβουλευτικές και άλλες υπηρεσίες που άπτονται των περιβαλλοντικών ζητημάτων και της αειφόρου ανάπτυξης.