H ανθρωπολόγος Κατερίνα Μαρινάκη πραγματοποιεί ανθρωπολογική έρευνα στην Γκάνα με θέμα «Εξουσία γυναικών» σε συνάρτηση με τις τοπικές θρησκευτικές παραδόσεις. Μέσα από την ερευνητική διαδικασία εστιάζει και μας μεταφέρει ζητήματα τοπικών πεποιθήσεων και μαγείας.
Στα παιδικά παραμύθια ήταν άσχημες, ντυμένες στα μαύρα, με ένα τεράστιο καπέλο, και πετούσαν με ένα σκουπόξυλο. Έφτιαχναν μαγικά φίλτρα μέσα σε μεγάλα καζάνια και ζούσαν σε σκοτεινούς πύργους ή στα άβατα δάση. Πανούργες και διαβολικές, αινιγματικές και μυστήριες, οι μάγισσες, απαραίτητες σε κάθε παραμύθι, συμβόλιζαν τη μάχη του καλού με το κακό, τη δυαδικότητα της ανθρώπινης υπόστασης μέσα στην κοινωνία. Φθόνος, εκδίκηση, κατάρα, εξουσία, πλούτος, φτώχεια, κινητήριες πανανθρώπινες εκφάνσεις της καθημερινότητας, οι οποίες, ανάλογα με τις πολιτισμικές επιταγές μέσα στις οποίες κατασκευάζονται και αναπαράγονται, φορτίζονται με πρακτικές, δράσεις, συναισθήματα και συμβολισμούς. Ο πολιτισμός ως εκ τούτου, ως πεδίο δράσης των ανθρώπων, συντηρείται, αναπαράγεται και μεταλλάσσεται σε ένα συνεχές.
Η Κατερίνα Μαρινάκη με μία από τις παλαιότερες «μάγισσες» του καταυλισμού, που βρίσκεται εκεί πάνω από 15 χρόνια.
Οι σύγχρονες «μάγισσες» της Gambaga, που είναι γυναίκες στο περιθώριο και διαχειρίσιμες πολλαπλώς, έχουν γίνει γνωστές διανθίζοντας διάφορα άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά, τα οποία τις προβάλλουν στους κινηματογραφικούς φακούς, στις ανακοινώσεις διάφορων ΜΚΟ στο πλαίσιο της δράσης τους, κ.ο.κ. Ποιες είναι όμως αυτές οι μάγισσες, για τις οποίες πολλοί θέλουν να γράφουν και να μιλούν αγνοώντας τις πολιτισμικές συνιστώσες –δηλαδή την Αφρική– μέσα στις οποίες υφίστανται;
Η Gambaga βρίσκεται στη βορειοανατολική επαρχία της Γκάνα, κοντά στα σύνορα με το Τόγκο. Είναι ένα τυπικό αφρικανικό χωριό, που διακρίνεται από άλλα μέρη με ακόμη φτωχότερους και αγωνιζόμενους ακόμη πιο σκληρά για τη βασική επιβίωση κατοίκους. Πόσο φτωχότερος και πιο εξαθλιωμένος μπορεί να είσαι από τον υπόλοιπο φτωχό κόσμο είναι θέμα πια μέτρου σύγκρισης. Εκεί λοιπόν, κάπου σε μια άκρη, της οποίας την ύπαρξη αγνοούν και οι ίδιοι οι γύρω κάτοικοι, υπάρχει ο καταυλισμός των «μαγισσών» της Gambaga. Μαθαίνοντας γι’ αυτόν, καλπάζει η φαντασία του Δυτικού κινηματογραφιστή, της φεμινίστριας που αγωνίζεται για τα δικαιώματα των γυναικών, του νεαρού που προσφέρει τις υπηρεσίες του σε κάποια –βεβαίως δυτικής-ευρωπαϊκής προελεύσεως– ΜΚΟ.
Πολλές από τις γυναίκες του καταυλισμού της Gambaga ζουν εκεί με τα παιδιά τους.
Οι περίπου 150 γυναίκες που ζουν στον καταυλισμό, πολλές εκ των οποίων μαζί με τα μικρά τους παιδιά, έχουν εξοστρακιστεί από την κοινότητά τους, κατηγορούμενες ότι διέπραξαν μαγεία και κατά συνέπεια, κατά τη δυτική εκδοχή, είναι μάγισσες. Στο άκουσμα και μόνο της λέξης, η σκέψη ταξιδεύει στο κυνήγι των μαγισσών στην Ευρώπη του Μεσαίωνα, οι οποίες καίγονταν μία μία στην πυρά. Πόσο εύκολα και επιπόλαια χρησιμοποιούνται οι λέξεις και οι συνδηλώσεις τους, λόγω άγνοιας για μια αφρικανική χώρα της οποίας ακόμη και η απλή καθημερινότητα διαπερνάται από τελετουργίες με θυσίες ζώων, χρήση βοτάνων και επίκληση θεών/πνευμάτων κ.ο.κ.
Ο επιπόλαιος και εύκολος τρόπος με τον οποίο προβάλλονται αυτά τα άτομα μέσα από τον δυτικό τρόπο σκέψης τα καθιστά ακόμη πιο οριακά, αφού αγνοούνται οι θεμελιώδεις πολιτισμικές παραδοχές τις οποίες αυτά τα άτομα υπονομεύουν. Τα επιλεκτικά εξαγόμενα συμπεράσματα από τις εμπειρίες επισφάλειας των μαγισσών αυτών, από Δυτικούς ως επί το πλείστον, παράγουν εργαλειακό υλικό που δεν βοηθά καθόλου στην κατανόηση μιας συλλογικής πολιτισμικής συνείδησης για την Αφρική γενικότερα και την Gambaga –και δη την Γκάνα– ειδικότερα.
Η έρευνα και η απομυθοποίηση
Ως ανθρωπολόγος που διεξάγω έρευνα στην Γκάνα, αισθάνομαι την υποχρέωση, λόγω του σεβασμού στα υποκείμενα για τα οποία γράφουμε, να εκφράσω απόψεις που απομυθοποιούν το «μαγικό» και τις «μάγισσες».
Μελετώντας γυναικεία θέματα, καθώς και την τοπική θρησκεία, ενεπλάκην σε τελετουργίες/τελετές βιωματικά, ως μέλος πια της κοινότητας, αρχικά υφιστάμενη πολιτισμικό σοκ, καθώς αγνοούσα τις δικές τους αντιλήψεις και παραδοχές και αντιμετώπιζα εύλογες δυσκολίες στην κατανόηση και ιδιαίτερα στην ερμηνεία με εθνογραφικούς όρους. Στη συνέχεια διαπίστωσα το ευνόητο για την περιοχή, ότι το θρησκευτικό-τελετουργικό είναι καθημερινή πρακτική που διαπερνά αντιλήψεις περί αρνητικότητας ως «bad spirits» (κακό πνεύμα), τόσο βιολογικές ως ασθένειες όσο και κοινωνικές ως διαρρήξεις σχέσεων, αλλά και συναισθηματικές. Τα σώματα έμπρακτα συμμετέχουν, διαμεσολαβούν και οργανώνουν τη σχέση μεταξύ εγκόσμιου και ιερού, καταλαμβάνονται, πονούν, χάνονται στο ασυνείδητο για να ερμηνεύσουν το κοινωνικό.
Απεικόνιση στην είσοδο του καταυλισμού του σαμάνου, ιερέα, θεραπευτή, στο πρόσωπο του οποίου εκφράζονται οι εντόπιες πεποιθήσεις.
Οι τρόποι υπονόμευσης των σχέσεων εξουσίας στο επίπεδο οικογένειας και κοινότητας, στο πλαίσιο επιβίωσης υπό συνθήκες εξαθλίωσης, είναι πολλαπλές. Στον αντίποδα αυτών, οι πιέσεις που ασκούνται από την ευρύτερη κοινότητα στα άτομα αυτά ως δίκτυα διατήρησης υπαρχουσών δομών –αναφέρομαι στις υπάρχουσες δομές-ιεραρχίες, έμφυλες συμπεριφορές, κοινοτικές εξουσίες, κοινωνικές και οικονομικές διαφορές, αλλά και ισορροπίες, και γενικά οτιδήποτε διέπει τη λειτουργία της εκάστοτε κοινωνίας– έχουν κι αυτές πολλαπλές συνιστώσες και θα πρέπει να μελετώνται με πολλή προσοχή, πριν εξαχθούν εύκολα και επιπόλαια συμπεράσματα περί μαγείας και μαγισσών, αλλά και περί των λόγων για την περιθωριοποίησή τους. Τα άτομα αυτά που είχαν υπαχθεί σε αποκλεισμό δεν αποποιήθηκαν, τουλάχιστον στην πρώτη μας επαφή, το γεγονός ότι διέπραξαν μια αξιόποινη πράξη, η οποία, ως μη αποδεκτή από την κοινότητα, μπήκε σε μια διαδικασία προς αποκατάσταση της διάρρηξης του κοινωνικού. Καθεμία από αυτές τις γυναίκες, από διαφορετικές περιοχές της Γκάνα, βρίσκονται εκεί μετά από διαδικασίες, καταγγελίες, ομολογίες, απόφαση φυλάρχου/ων, ιερέα/ων κ.ο.κ. Ένα πολύπλοκο δίκτυο αντιλήψεων, έμφυλων κοινωνικών σχέσεων, σχέσεων εξουσίας μεταξύ φυλάρχων, αλλά και σύμπραξης φυλαρχίας και κρατικής μηχανής, διακυβεύεται πίσω από τις «μάγισσες». Γι’ αυτόν τον λόγο θεωρώ ότι θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όταν ερμηνεύουμε γρήγορα, μονομερώς τις καταστάσεις και να μη χρησιμοποιούμε τα άτομα αυτά αυθαίρετα για λόγους εμπορικούς.