Αναζητώντας τον Μπετόβεν

10' 54" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Με αφορμή τα 250 χρόνια από τη γέννηση του Γερμανού συνθέτη επιχειρούμε μια ταξιδιωτική περιήγηση, ακολουθώντας τα μουσικά βήματά του από τη Βόννη έως τη Βιέννη.

Ακόμα και ο πλέον ανυποψίαστος επισκέπτης της Βιέννης δεν θα μπορέσει να αποφύγει τον βομβαρδισμό μιας βιομηχανίας που στρέφεται γύρω από τον Μότσαρτ. Το πρόσωπο του Αυστριακού μουσικού βρίσκεται παντού. Από το περιτύλιγμα των διάσημων Mozartkugeln (γλυκά με επικάλυψη σοκολάτας) μέχρι τα κάθε λογής σουβενίρ, από μπρελόκ και λούτρινα κουκλάκια μέχρι πλαστικά παπάκια για το μπάνιο. Ακόμα και οι πλανόδιοι κράχτες έξω από τα μεγάλα αξιοθέατα δεν σου πουλάνε ξεναγήσεις με hop-on, hop-off λεωφορεία, αλλά εισιτήρια για κοντσέρτα (που απευθύνονται σε τουρίστες) με βαλς του Στράους και, ναι, τη μουσική του Μότσαρτ.

Και ευλόγως εσύ αναρωτιέσαι: Και ο Μπετόβεν; Για να μην παρεξηγηθώ, λατρεύω τον Μότσαρτ και είναι αξιαγάπητο να βλέπεις την πόλη όπου πέρασε τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του να τον γιορτάζει με τόσο κιτς. O Μπετόβεν, όμως, πέρασε στη Βιέννη τα τελευταία 35 χρόνια της ζωής του και εκεί ήταν που έγραψε ή παρουσίασε για πρώτη φορά στο κοινό τα σημαντικότερα έργα του –ανάμεσά τους και τις εννέα συμφωνίες που συνέθεσε– αλλάζοντας τον τρόπο που σκεφτόμαστε για τη μουσική, την τέχνη και τη διάνοια. Παρ’ όλα αυτά, λίγο να βγεις εκτός κέντρου, με τα μουσεία του και τα θέατρά του, ο Μπετόβεν είναι σχεδόν απών.

Γιατί όμως; Ο Μπετόβεν είναι ένας από τους πλέον αναγνωρίσιμους συνθέτες στον κόσμο. Η μουσική του, αλλά και το πώς καταπολέμησε την απόγνωση όταν άρχισε να χάνει την ακοή του και κατάφερε να συνθέσει το ένα αριστούργημα μετά το άλλο εξακολουθούν να εμπνέουν. Από την άλλη, είχε τη φήμη ενός πολύ δύσκολου ανθρώπου. Και ενώ ο θρύλος γύρω από τον Μότσαρτ ενισχύθηκε με τη βραβευμένη με Όσκαρ ταινία του 1984 «Αμαντέους», η βιογραφική ταινία «Αθάνατη αγαπημένη» του 1994 για τον Μπετόβεν δεν είχε το ίδιο αποτέλεσμα. Μεγαλύτερη επιτυχία είχε η κωμωδία «Μπετόβεν» του 1992, που δεν αφορούσε τον κλασικό μουσικό, αλλά έναν σκύλο Αγίου Βερνάρδου.

Αναζητώντας τον Μπετόβεν-1

Στο πλαίσιο της φετινής επετείου, Info Points σε όλη τη Βιέννη ενημερώνουν για αξιοθέατα και άλλα σημεία ενδιαφέροντος σχετικά με τον Μπετόβεν. (Φωτογραφία: Andreas Meichsner/The New York Times).

Φέτος, όμως, o Μπετόβεν συστήνεται εκ νέου. Η 250ή επέτειος από τη γέννησή του, το 1770, γιορτάζεται σε όλο τον κόσμο. Αίθουσες συναυλιών προγραμματίζουν μαραθωνίους με τη μουσική του, μουσεία ετοιμάζουν εκθέσεις και ολόκληρο το μουσικό του έργο επανακυκλοφορεί σε box set από τη Warner Classics (με 80 CD) και την Deutsche Grammophon (με 118 CD).

Είχε φτάσει η κατάλληλη στιγμή για ένα οδοιπορικό προς αναζήτηση του Μπετόβεν, του ανδρός. Με αφετηρία τη γενέτειρά του, τη Βόννη της Γερμανίας, ξεκίνησα την «μπετοβενική» μου οδύσσεια αναζητώντας τα τοπία της παιδικής του ηλικίας και κατόπιν τα μέρη στη Βιέννη και στα περίχωρα όπου έζησε, εργάστηκε, απελπίστηκε και θριάμβευσε.

Ομολογουμένως, είχα μια μικρή ανησυχία όταν ξεκινούσα το ταξίδι μου, γιατί προτιμώ να μη γνωρίζω υπερβολικά πολλά για τα είδωλά μου. Όπως λέει και μια παλιά γαλλική παροιμία, «κανένας άντρας δεν είναι ήρωας για τον βαλέ του» – ή για τον ενδελεχή βιογράφο του, θα πρόσθετα εγώ. Και ο Μπετόβεν μπορούσε να γίνει εξαιρετικά δυσάρεστος για τους γύρω του. Θα επηρέαζαν άραγε τα ελαττώματά του τον τρόπο που ακούω τη μουσική του;

Μία πόλη τρελή για τον Μπετόβεν

Αναπόφευκτα ξεκίνησα το ταξίδι μου από τη Βόννη, όχι μόνο επειδή και εκείνος ξεκίνησε από εκεί, αλλά και γιατί φιλοξενεί το καλύτερο ενδεχομένως μουσείο για τον Μπετόβεν στον κόσμο: το Beethoven-Haus, που είναι και το σπίτι στο οποίο γεννήθηκε. Αφού έκανα check-in στο μικρό αλλά ευχάριστο Hotel Beethoven, περπάτησα μέχρι το μουσείο. Εκεί, σε μια λιθόστρωτη εσωτερική αυλή βρέθηκα μπροστά στην πόρτα του σπιτιού όπου το 1770 γεννήθηκε ο Μπετόβεν από μια επιφανή μουσική οικογένεια, που όμως επρόκειτο να πέσει σε οικονομική δυσχέρεια. Ο παππούς του, επίσης Ludwig van Beethoven, που πέθανε όταν ο Μπετόβεν ήταν τριών ετών, είχε υπάρξει ο αρχιμουσικός της Βόννης – σημαντικό πόστο, που τον καθιστούσε υπεύθυνο για τη μουσική που παιζόταν στη Αυλή. Όταν, μετά τον θάνατό του, ο λιγότερο ταλαντούχος υιός του και πατέρας του Μπετόβεν, Γιόχαν, απέτυχε να αναλάβει το πόστο, το έριξε στο αλκοόλ. Συχνά, λένε, ο Μπετόβεν αναγκαζόταν να παρακαλεί την αστυνομία να μη συλλάβουν τον πατέρα του για ανάρμοστη συμπεριφορά λόγω μέθης.

Αναζητώντας τον Μπετόβεν-2

Το πιάνο του Μπετόβεν (κατασκευασμένο από τον Conrad Graf) στο Beethoven-Haus της Βόννης. (Φωτογραφία: Andreas Meichsner/The New York Times)

Το μουσείο, που ανακαινίστηκε εν όψει της επετείου, αποτελεί μια συναρπαστική μουσική κειμηλιοθήκη. Μεταξύ άλλων, φιλοξενεί την κονσόλα του εκκλησιαστικού οργάνου στο οποίο ο Μπετόβεν έπαιζε ως παιδί στην πρωινή λειτουργία της γειτονικής εκκλησίας, τη βιόλα που έπαιζε στην ορχήστρα της Αυλής και το τελευταίο του πιάνο με ουρά. Ένα από τα εκθέματα που με ξάφνιασαν ήταν τα γυαλιά του – στα πιο γνωστά πορτρέτα του ο Μπετόβεν δεν φοράει γυαλιά. Από την άλλη, σκέφτηκα, μάλλον και τότε οι άνθρωποι συνήθιζαν να τα βγάζουν όταν ήταν να τους κάνουν το πορτρέτο, όπως σήμερα όταν βγάζουν σέλφι για το Instagram. Ενδιαφέρον έκθεμα και τα μεταλλικά χωνιά που χρησιμοποιούσε ως βοήθημα ακοής και τα είχε κατασκευάσει ειδικά για εκείνον ο εφευρέτης Nepomuk Mälzel, ο οποίος κατασκεύαζε και τους μετρονόμους του.

Στο πωλητήριο του μουσείου δεν μπορούσα να μη χαμογελάσω. Εκτός από τις αυστηρές προτομές του Μπετόβεν, τα CD, τα ακαδημαϊκά βιβλία και τις παρτιτούρες, πουλούσε ακόμα σοκολατάκια Μπετόβεν, κρασιά Μπετόβεν και, ναι, πλαστικά παπάκια Μπετόβεν. Επιτέλους, λίγο Μπετόβεν-κιτς!

Αναζητώντας τον Μπετόβεν-3

Προτομή του Μπετόβεν στο Beethoven-Haus. (Φωτογραφία: Andreas Meichsner/The New York Times)

Στο μουσείο τέχνης Bundeskunsthalle επισκέφθηκα την έκθεση «Welt.Bürger.Musik» (θα «τρέχει» μέχρι τέλη Απριλίου), που παρουσιάζει μερικά από τα σημαντικότερα αντικείμενα που σχετίζονται με τον Μπετόβεν, με τρόπους που ρίχνουν φως και ταυτόχρονα θέτουν υπό αμφισβήτηση τους μύθους γύρω από το πρόσωπό του.

Κατόπιν, περιπλανήθηκα στο Ιστορικό Κέντρο, που αποτελεί από μόνο του μια έκθεση για τον Μπετόβεν. Σε μια εκκλησία κοντά στο σπίτι όπου γεννήθηκε είδα την κολυμπήθρα όπου βαφτίστηκε, στις 17 Δεκεμβρίου 1770. Σε μικρή απόσταση από εκεί, επισκέφτηκα το Παρεκκλήσι του Κάστρου (Schlosskirche), τμήμα πλέον του Πανεπιστημίου της Βόννης, όπου ο Μπετόβεν, παιδί ακόμα, δούλεψε ως βοηθός του οργανίστα και συνθέτη Κρίστιαν Γκότλομπ Νέεφε, ο οποίος υπήρξε και ο πιο επιδραστικός δάσκαλός του.

Ο τάφος της μητέρας του Μπετόβεν, Μαρίας Μαγκνταλένα, βρίσκεται στο παλιό νεκροταφείο της πόλης. Η μητέρα του αρρώστησε το 1787, την εποχή που ο Μπετόβεν, 16 ετών τότε, επισκεπτόταν για πρώτη φορά τη Βιέννη, με την ελπίδα να μαθητεύσει πλάι στον Μότσαρτ. Επέστρεψε όμως αμέσως, για να είναι κοντά της. Για να κατανοήσω πώς ο Μπετόβεν γύρισε και πάλι στη Βιέννη, μπήκα σε ένα τρένο για το Μπαντ Γκόντεσμπεργκ, πρώην λουτρόπολη και νυν προάστιο της Βόννης.

Αναζητώντας τον Μπετόβεν-4

Εξωτερική άποψη του Beethoven-Haus, στη Βόννη, όπου γεννήθηκε ο Μπετόβεν. (Φωτογραφία: Andreas Meichsner/The New York Times)

Ήταν εδώ, στην κομψή σάλα χορού «La Redoute», που το 1792 ο Μπετόβεν γνώρισε τον Χάιντν και του έδειξε μια καντάτα που είχε γράψει. Ο Αυστριακός Φραντς Γιόζεφ Χάιντν, ο σπουδαιότερος εν ζωή συνθέτης εκείνης της εποχής, μια και ο Μότσαρτ είχε πεθάνει έναν χρόνο πριν, συμφώνησε να γίνει δάσκαλός του στη Βιέννη. Αν και η αίθουσα δεν λειτουργεί ως μουσείο (χρησιμοποιείται μόνο για γάμους και άλλες εκδηλώσεις), ένας άνδρας που εργαζόταν εκεί μου επέτρεψε να ρίξω μια ματιά.

Πριν ο Μπετόβεν φύγει για τη Βιέννη, οι φίλοι του από τη Βόννη τού χάρισαν ένα λεύκωμα με αφιερώσεις. Η αφιέρωση του φίλου και πάτρωνά του κόμη Βάλντσταϊν θα αποδεικνυόταν προφητική: «Με τη βοήθεια της αδιάλειπτης επιμέλειάς σου θα λάβεις το πνεύμα του Μότσαρτ διά χειρός Χάιντν».

«Μόνο η τέχνη μου με συγκράτησε»

Φτάνοντας στη Βιέννη, δεν υπήρχε αμφιβολία από το πού έπρεπε να ξεκινήσω: από το Χάιλιγκενσταντ, το χωριουδάκι λίγο έξω από την πόλη, στο οποίο ο Μπετόβεν έμεινε το 1802 και βίωσε μία από τις μεγαλύτερες κρίσεις της ζωής του.

«Ω εσείς άνθρωποι, που με θεωρείτε εχθρικό, ισχυρογνώμονα ή μισάνθρωπο, πόσο πολύ με αδικείτε», έγραψε εκεί σε ένα αποκαλυπτικό γράμμα προς τους αδελφούς του –και ενδεχομένως προς τις επόμενες γενιές–, που έμεινε γνωστό ως «Διαθήκη του Χάιλιγκενσταντ». Το γράμμα, που βρέθηκε μετά τον θάνατό του και ενδεχομένως δεν στάλθηκε ποτέ, είναι το κλειδί για να κατανοήσει κανείς την ντροπή που αισθανόταν ο Μπετόβεν για την αυξανόμενη απώλεια της ακοής του, την απόγνωση, αλλά και την αποφασιστικότητά του. «Πώς θα μπορούσα να παραδεχτώ μια αναπηρία σε εκείνη την αίσθηση που σε εμένα έπρεπε να είναι πιο τέλεια απ’ ό,τι στους άλλους;» συνέχιζε στο γράμμα, περιγράφοντας τον τρόμο που ένιωθε στη σκέψη ότι θα ανακάλυπταν την πάθησή του και την αγωνία του γνωρίζοντας ότι χάνει την ακοή του. «Τέτοια γεγονότα με οδήγησαν σχεδόν στην απόγνωση. Λίγο ακόμα και θα έδινα τέλος στη ζωή μου. Μόνο η τέχνη μου με συγκράτησε», έγραφε.

Το Χάιλιγκενσταντ ακόμα δίνει την αίσθηση χωριού, αν και πλέον αποτελεί προάστιο της Βιέννης. Όταν επισκέφτηκα το σπίτι όπου ο Μπετόβεν έγραψε το γράμμα και το οποίο λειτουργεί τώρα ως μουσείο, αισθάνθηκα ότι γινόμουν αδιάκριτος και δεν έμεινα πολύ. Αντ’ αυτού, περπάτησα κατά μήκος του Beethovengang, ενός μονοπατιού μέσα στο δάσος σαν αυτά που άρεσαν στον Μπετόβεν. Μετά σταμάτησα σε ένα ρουστίκ καπηλειό, το Mayer am Pfarrplatz, όπου είχε μείνει ο Μπετόβεν, παρήγγειλα ένα ποτήρι κόκκινο κρασί blaufränkisch και στοχάστηκα πάνω στο πόσο νωρίς μετά την περίοδο αυτή της απελπισίας ο Μπετόβεν μπήκε σε μία από τις πιο επαναστατικές, δημιουργικά, φάσεις του.

Κατακτώντας τη μουσική πρωτεύουσα

Μπορεί ακόμα και σήμερα να επισκεφθεί κανείς τις τοποθεσίες πολλών από τους βιεννέζικους θριάμβους του. Στο περίτεχνα διακοσμημένο παλάτι Palais Lobkowitz, αλλοτινή κατοικία ενός σημαντικού πάτρωνα και πλέον Θεατρικό Μουσείο, επισκέφθηκα την «Αίθουσα της Ηρωικής», όπου λέγεται ότι έγιναν οι πρώτες πρόβες της επικής «Ηρωικής» Συμφωνίας. Στη βιογραφία «Beethoven: Anguish and Triumph» ο συγγραφέας Jan Swafford περιγράφει πώς οι μουσικοί «σκόνταφταν» στις νότες προσπαθώντας να εκτελέσουν την πιο παράξενη μουσική που είχαν ακούσει ποτέ.

Στο θέατρο Theater an der Wien απέναντι από το ξενοδοχείο μου –άλλο ένα Hotel Beethoven (αυτό πιο σικ από το πρώτο)– ο Μπετόβεν παρουσίασε το 1808 για πρώτη φορά στο κοινό την 5η και την 6η Συμφωνία του, μαζί με το 4ο κοντσέρτο του για πιάνο και τη Φαντασία για πιάνο, σολίστες, χορωδία και ορχήστρα (γνωστή και ως «Χορωδιακή Φαντασία»), όλα στην ίδια επικά μεγάλη συναυλία.

Αναζητώντας τον Μπετόβεν-5

Στην έκθεση για τον Μπετόβεν εντός της Αυστριακής Εθνικής Βιβλιοθήκης στη Βιέννη, θα δει κανείς και το χειρόγραφο της 9ης Συμφωνίας του. (Φωτογραφία: Andreas Meichsner/The New York Times).

Μπήκα στην Αυστριακή Ακαδημία Επιστημών για να δω πού είχε δοθεί η πρεμιέρα της 7ης Συμφωνίας του και στη συνέχεια ξεναγήθηκα στο παλάτι Hofburg (όπου στεγαζόταν το πρώτο αυστριακό κοινοβούλιο και πλέον αποτελεί επίσημη κατοικία του προέδρου της Αυστρίας), για να δω την αίθουσα Grosser Redoutensaal, όπου ο Μπετόβεν παρουσίασε τo 1814 την 8η Συμφωνία κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου της Βιέννης, του πρώτου συνεδρίου ηγεμόνων της Ευρώπης. Προς μεγάλη μου απογοήτευση, η αίθουσα είχε καταστραφεί από πυρκαγιά το 1992 και επανασχεδιάστηκε από τον Αυστριακό καλλιτέχνη Josef Mikl, χάνοντας το παλατιακό της μεγαλείο.

Τέλος, κατευθύνθηκα προς την οδό Schwarzspanierstrasse, όπου ο Μπετόβεν άφησε την τελευταία του πνοή στις 26 Μαρτίου 1827 σε ηλικία 56 ετών. Το κτίριο δεν υπάρχει πια, αλλά δύο πλάκες σηματοδοτούν το σημείο. Την ημέρα της κηδείας του η προσέλευση του κόσμου ήταν τέτοια (κάπου 20.000 άνθρωποι) που οι δρόμοι είχαν κλείσει και η νεκρώσιμη πομπή χρειάστηκε μιάμιση ώρα για να προσεγγίσει τη γειτονική εκκλησία της Αγίας Τριάδας. Εμένα μου πήρε λιγότερο από δέκα λεπτά.

Αναζητώντας τον Μπετόβεν-6

Ο τάφος του Μπετόβεν στο Κεντρικό Νεκροταφείο της Βιέννης. (Φωτογραφία: Andreas Meichsner/The New York Times)

Περπάτησα μέχρι το παλιό νεκροταφείο Währing (σημερινό Πάρκο Schubert). Εκεί είχε θαφτεί αρχικά ο Μπετόβεν και πλάι του ο Σούμπερτ, που πέθανε την επόμενη χρονιά, πριν μεταφερθούν και οι δύο το 1888 στο πιο περίτεχνο κεντρικό νεκροταφείο της πόλης, όπου εξακολουθούν να κείτονται ο ένας πλάι στον άλλο, παρέα με τον Μπραμς. Δύο επιτύμβιες πλάκες έχουν απομείνει σε μια ήσυχη γωνιά του Πάρκου Schubert να θυμίζουν τους δύο μουσικούς, αν και μάλλον περνούν απαρατήρητες. Αργότερα πέρασα και από το κτίριο «Secession» με τον χρυσό τρούλο, για να δω τη φαντασμαγορική «Ζωφόρο του Μπετόβεν», την οποία φιλοτέχνησε ο Γκούσταφ Κλιμτ το 1902 και αποτελεί υπενθύμιση του πόσο ενέπνευσε ο Μπετόβεν γενιές διαφορετικών καλλιτεχνών.

Τι αποκόμισα από το ταξίδι μου

Ναι, ο Μπετόβεν μπορούσε να γίνει δυσάρεστος και ενίοτε σκληρός. Η σταδιακή επιδείνωση της κατάστασής του, όμως, με τα χρόνια δεν μπορεί να μη σε συγκινήσει: Ένα σπίτι (τώρα μουσείο) στο οποίο έμενε, στη λουτρόπολη Baden, περιέγραφε πώς ένας ατημέλητος Μπετόβεν είχε βγει κάποτε για περίπατο και τον είχαν συλλάβει για επαιτεία.

Οι φόβοι μου, πάντως, ότι ίσως να με επηρέαζε αρνητικά η εις βάθος γνώση του ανδρός Μπετόβεν, με όλα του τα ελαττώματα, διαλύθηκαν τη νύχτα που παρακολούθησα τη Συμφωνική της Βιέννης να αναπαριστά την επική συναυλία που ο Μπετόβεν έδωσε το 1808 στο Theater an der Wien. Ακούγοντας την «Ποιμενική» του (6η) Συμφωνία εκείνο το βράδυ, οι πέντε ώρες κύλησαν αβίαστα, με τα κελαηδίσματα που είχε γράψει για τα ξύλινα πνευστά να με πηγαίνουν πίσω στα κελαηδίσματα που είχα ακούσει ακολουθώντας τα βήματά του στο μονοπάτι Beethovengang και οι χορευτικοί του ρυθμοί να μου θυμίζουν το καπηλειό στο Mayer am Pfarrplatz.

Στο τέλος του ταξιδιού μου συνειδητοποίησα ότι η εις βάθος γνωριμία μου με τον Μπετόβεν με κάνει να τον εκτιμώ περισσότερο, όχι λιγότερο.

Αναζητώντας τον Μπετόβεν-7

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή