Ίσως η άγρια ζωή δεν ανέκαμψε όπως θα ευχόμασταν κατά τη διάρκεια της καραντίνας, η ανοιξιάτικη όμως μετανάστευση των πουλιών είναι η διαβεβαίωση ότι καμία πανδημία δεν μπορεί να σταματήσει τον κύκλο της φύσης.
Όλα ξεκίνησαν από μια χελιδονοφωλιά. Πέρασα τις πρώτες ημέρες καραντίνας παρακολουθώντας το ζευγάρι νεοαφιχθέντων ταξιδιωτών της άνοιξης να έρχεται, να φεύγει, να κουβαλάει, να συμπληρώνει υλικά, να ξεκουράζεται και πάλι από την αρχή.
Κάθε μέρα έβγαινα να επιβεβαιώσω πως ο αγώνας συνεχιζόταν. Η γειτόνισσα που μένει εδώ και χρόνια στην περιοχή είπε ότι φέτος στο δέντρο που μοιράζονται τα μπαλκόνια μας είδε σμήνη πουλιών να ξεκουράζονται. Δεν μπορούσα να συμμεριστώ την παρατηρητικότητά της, όμως, καθώς περνούσαν οι μέρες εγκλεισμού, έβλεπα πως τα περιστατικά με ιστορίες άγριων ζώων αυξάνονταν. Ένας φίλος επέμενε πως ήταν η πρώτη φορά που είχε δει τόσες χελώνες να τριγυρνούν στο Χαλάνδρι και κάποιος άλλος ότι οι αλεπούδες του Υμηττού είχαν κατέβει στα πρώτα σπίτια. Ένας γνωστός πόσταρε ξανά και ξανά στο χρονολόγιό του απίθανα βίντεο με μαϊμούδες, κροκόδειλους και αγριόχηνες που εμφανίζονταν να καταλαμβάνουν τους δρόμους άδειων μεγαλοπούλεων. Καθώς οι άνθρωποι κλεινόμασταν στο σπίτι, φαινόταν πως αφήναμε επιτέλους χώρο για τα υπόλοιπα μέλη του ζωικού βασιλείου.
Fake news και μια αλήθεια
Η φωτογραφία με τα δελφίνια στα καθαρά πλέον (;) κανάλια της Βενετίας που έγινε viral -1,4 εκατομμύρια views στο twitter- διέκοψε βίαια τον ενθουσιασμό μου. Κάτι δεν πήγαινε καλά. Το άρθρο της δημοσιογράφου Natasha Daly στην ιστοσελίδα του National Geographic ήρθε γρήγορα να αποδομήσει αυτή την απροσδόκητη παρενέργεια της πανδημίας: τις μαζικές ψευδαισθήσεις στα social media περί ανάκαμψης της απειλούμενης άγριας ζωής. Fake news, λοιπόν. Τα δελφίνια ήταν μια λήψη σε λιμάνι της Σαρδηνίας, οι κύκνοι βρίσκονταν πάντοτε στο νησάκι Burano, οι μεθυσμένοι ελέφαντες σε κάποια επαρχία της Κίνας ακόμη δεν είχαν εντοπιστεί, κ.ο.κ.
Ο σπιζαετός δεν είναι μετανάστης, είναι όμως ένας άξιος ταξιδιώτης που διανύει χιλιάδες χιλιόμετρα αναζητώντας περιοχές που θα του προσφέρουν άφθονη τροφή και ασφαλές καταφύγιο. © ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΟΠΕΛΑΣ / ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ
Υπήρχε πάντως και μια αλήθεια. Πως οι λίγες στιγμές διαφυγής από τον κατ’ οίκον περιορισμό ήταν μια ευκαιρία να παρατηρήσει κανείς πράγματα που βρίσκονταν μπροστά στα μάτια του αλλά πριν δεν τα έβλεπε. Σε αυτόν τον νέο ενθουσιασμό για την αξία του περίγυρου στον οποίο ζούμε πέραν του τσιμέντου αποδίδεται και ο μεγάλος αριθμός φωτογραφιών και μηνυμάτων που έλαβε φέτος η Ελληνική ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ Εταιρεία με παρατηρήσεις πουλιών, μου λέει χαρακτηριστικά η Ρούλα Τρίγκου, υπεύθυνη επικοινωνίας της οργάνωσης. «Πολύς κόσμος μάς έστειλε παρατηρήσεις, για παράδειγμα, από την περιοχή του Ασωπού, αναφέροντας ότι εμφανίστηκαν στην περιοχή ερωδιοί σε μεγάλους αριθμούς. Και πράγματι ήταν έτσι. Τα πουλιά έχουν μνήμη. Ακολουθούν συγκεκριμένες μεταναστευτικές διαδρομές. Όταν υπάρχει ένας υγρότοπος στον οποίο στάθμευαν και τον θυμούνται, τον αναζητούν και πηγαίνουν και την επόμενη χρονιά. Όταν ο υγρότοπος καταστραφεί, μπορεί να αλλάξουν τη διαδρομή τους, μπορεί να μη σταματήσουν ή μπορεί να μη συνεχίσουν το ταξίδι τους. Σε μια περιοχή με έντονη ρύπανση και επιβάρυνση λόγω της βιομηχανικής δραστηριότητας, η ησυχία που δημιουργήθηκε ευνόησε τη συγκέντρωση των ερωδιών και άλλων υδρόβιων πουλιών. Το ίδιο συνέβη και με άλλα είδη σε άλλες περιοχές, τα οποία ακριβώς επειδή δεν υπάρχει όχληση, μπόρεσαν να σταθμεύσουν ή να κρυφτούν. Όμως τίποτα δεν άλλαξε στην πραγματικότητα, γιατί το διάστημα των δύο μηνών είναι πολύ μικρό για να αναπροσαρμόσει ένα είδος τη συμπεριφορά του. Αυτό δηλαδή που ακούγεται, ότι η άγρια ζωή εξαπλώθηκε λόγω των περιορισμών του κορονοϊού, δεν ισχύει. Βρήκε λίγο περισσότερο χώρο από αυτόν που της έχουμε πάρει, δεν άλλαξε όμως κάτι καθοριστικό».
Ταξίδια μέσα από τα μάτια των πουλιών
Επέστρεψα στην παρηγοριά της χελιδονοφωλιάς, που δεν ήταν μια τόσο συγκλονιστική ανακάλυψη, ήταν όμως καλά νέα. Οι νέοι συγκάτοικοι είχαν γλιτώσει από τη Σαχάρα, τα αρπακτικά πουλιά, τις καταιγίδες, τους δυνατούς ανέμους και τη θάλασσα και είχαν βρει και μέρος να ζευγαρώσουν μέσα σε μια αφιλόξενη πόλη. Κι εγώ, από την πλευρά μου, είχα βρει πως η απλή παρακολούθηση των τόσο κινητικών πλασμάτων της φύσης λειτουργούσε καταπραϋντικά στη δική μου ακινησία.
Εξίσου παρηγορητικές ήταν και οι ταξιδιωτικές τους ιστορίες. Όσο δεν μπορούσα να μετακινηθώ, μπορούσα τουλάχιστον να ταξιδεύω μέσα από τις δικές τους περιπέτειες και αγωνίες. Τα χελιδόνια του μπαλκονιού μου για παράδειγμα είχαν διανύσει 10.000 χλμ. για να φτάσουν από την Υποσαχάρια Αφρική. Και, εάν το μάτι δεν προλάβαινε να τα «πιάσει» καθώς μπαινόβγαιναν στις χελιδονοφωλιές, είναι γιατί μπορούν να πετάξουν με ταχύτητα που ξεπερνά τα 150 χλμ. την ώρα!
Έχει καταγραφεί πως ο ασπροπάρης έχει καταρρίψει το παγκόσμιο ρεκόρ για τη μακρύτερη πτήση, διανύοντας 1.017 χιλιόμετρα μόνο μέσα σε δύο μέρες – διασχίζοντας τη Σαχάρα. © ΑΝΤΩΝΗΣ ΤΣΑΚΝΑΚΗΣ / ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ
Και δεν ήταν μόνο τα χελιδόνια. Καθώς η άνοιξη (και η καραντίνα) προχωρούσε, θα ακολουθούσαν και οι υπόλοιποι φτερωτοί ταξιδιώτες. Έξι δισεκατομμύρια πουλιά φεύγουν από την Αφρική στα τέλη Φεβρουαρίου κάθε χρόνο εδώ και αιώνες προς αναζήτηση φωλιάς στην Ευρώπη. Περίπου τα δύο δισεκατομμύρια περνούν από τη χώρα μας και 220 είδη βρίσκουν εδώ την ιδανική τους φωλιά για να μεγαλώσουν τις οικογένειές τους. Τα διάφορα είδη έχουν τόσο διαφορετικούς χαρακτήρες, που μπορεί κανείς να ασχοληθεί για μήνες ανακαλύπτοντας καταπληκτικές ιστορίες. Ξεκίνησα μέσα από την ιστοσελίδα της ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗΣ να παρακολουθώ με δέος τα ταξίδια τους.
Κράτησα την ανάσα μου διαβάζοντας για τα τρυγόνια (Streptopelia turtur), τα τρυγόνια συγγενείς των περιστεριών με τη χαρακτηριστική φωνή. Σύμβολο αγάπης και συντροφικότητας ήδη από βιβλικές αναφορές, το τρυγόνι φτάνει κατάκοπο, έχοντας κάψει όλο του το λίπος, μετά από ένα μακρύ ταξίδι από την Υποσαχάρια Αφρική για να συναντήσει εκατοντάδες κάννες όπλων. Τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός τους έχει υποστεί δραστική μείωση, που φτάνει έως και το 80%, κάτι που οδήγησε στην κατάταξή του ως «Τρωτό είδος» στον Κόκκινο Κατάλογο της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN).
Ο πελαργός φωλιάζει στα χωριά της ελληνικής υπαίθρου. Ο μετανάστης αυτός μεγάλων αποστάσεων προστατεύεται στην Ελλάδα από την αρχαιότητα – στη Θεσσαλία η θανάτωσή του επέφερε τη θανατική ποινή. © ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗΣ / ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ
Και δυστυχώς δεν είναι τα μόνα πουλιά που ταξίδεψαν και φέτος κινδυνεύοντας με πλήρη αφανισμό. Ο ασπροπάρης (Neophron percnopterus), ο μοναδικός μετανάστης γύπας της Ευρώπης με το χαρακτηριστικό κίτρινο και χωρίς φτερά πρόσωπο και το λευκό χρώμα των φτερών του, διανύει πάνω από 5.000 χλμ. για να φτάσει στη χώρα μας κάθε άνοιξη από την Αφρική. Μέχρι το 1980 ήταν ένα από τα πιο κοινά είδη γύπα της χώρας μας, σήμερα βρίσκεται στο χείλος της εξαφάνισης και μετρά στην Ελλάδα μόνο τρία ζευγάρια. Ήταν το πρώτο πουλί στον κόσμο που προστατεύτηκε σε μια αναγνώριση της σημαντικής συμβολής του με νόμο από τους Φαραώ, με ποινή θανάτου, αναγνωρίζοντας έτσι τη σημαντική του συμβολή στην καθαριότητα των οικισμών από τα σκουπίδια και τα υπολείμματα τροφής των ανθρώπων. Θεωρείται ένα από τα εξυπνότερα πουλιά του πλανήτη, όχι μόνο επειδή είναι από τα πρώτα είδη στον κόσμο που έχει παρατηρηθεί ότι χρησιμοποιεί εργαλεία, αλλά και διότι είναι το μόνο που «διδάσκει» το κόλπο αυτό σε άλλα άτομα του ίδιου είδους, δηλαδή πώς να επιλέγουν και πώς να χρησιμοποιούν τις κατάλληλες πέτρες για να σπάσουν αυγά στρουθοκαμήλου! Ο ερχομός του στη χώρα μας ήταν συνδεδεμένος με τον ερχομό της άνοιξης και οι άνθρωποι της υπαίθρου συνέδεαν το πέρασμά του με ευχές για ευοίωνο πέρασμα στη νέα εποχή και πλούσια παραγωγή κτηνοτροφικών προϊόντων.
Το 85% του παγκόσμιου πληθυσμού του μαυροπετρίτη φωλιάζει κάθε χρόνο στα νησιά του Αιγαίου. Σε ελάχιστες περιπτώσεις στην Ευρώπη συμβαίνει μια χώρα να έχει τόσο μεγάλο ποσοστό από τον παγκόσμιο πληθυσμό ενός είδους, πράγμα που καθιστά την ευθύνη της Ελλάδας πολύ μεγάλη για την προστασία του. © ΜΙΧΑΛΗΣ ΧΑΤΖΗΚΥΡΚΑΣ / ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ
Βρήκα συγκλονιστικό και το ταξίδι του μαυροπετρίτη (Falco eleonorae), που έχει καταγραφεί μέσω δορυφορικής παρακολούθησης. Ξεκινώντας από τη Μαδαγασκάρη και τη νοτιοανατολική Αφρική μόλις ανοίξει ο καιρός, διασχίζει τον Νείλο προκειμένου να αποφύγει τις αντίξοες συνθήκες της ερήμου Σαχάρα, για να καταλήξει σε μεγάλους πληθυσμούς στη χώρα μας. Το μεταναστευτικό γεράκι, αφού τριγυρίσει σε όλη την Ελλάδα, από τις κορυφές της Πίνδου μέχρι την Κρήτη, στο τέλος του καλοκαιριού θα φωλιάσει στα αμέτρητα νησιά και νησίδες του Αιγαίου, που θεωρούνται το πολυτιμότερο και μεγαλύτερο καταφύγιο μαυροπετριτών (Falco eleonorae) στον κόσμο. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα μεταναστευτικά πουλιά, φωλιάζει τον Αύγουστο, όταν αρχίζει η φθινοπωρινή μετανάστευση, ώστε να εκμεταλλευτεί τα μικροπούλια που ταξιδεύουν προς την Αφρική, προσφέροντας στα μικρά του μια πλούσια σε πρωτεΐνη τροφή, ώστε στη συνέχεια να ακολουθήσει και αυτός το μεταναστευτικό ρεύμα προς τον νότο.
Ο αγώνας συνεχίζεται
Δυστυχώς για εμάς, η άγρια ζωή δεν ανέκαμψε, όπως πιθανώς επιθυμούσαμε. Τα like στις (ψεύτικες) εικόνες χαρωπών ζώων στην άσφαλτο που πέρασαν από την οθόνη του κινητού μας δεν αρκούν για να ξαναβρούν τα απειλούμενα είδη τα φυσικά τους καταφύγια. Ο Ασωπός του χρόνου ίσως να μην έχει πια ερωδιούς. Κανένας παροδικός εγκλεισμός δεν μπορεί να προστατεύσει τους τόπους από τις ανθρώπινες δραστηριότητες που συνεχώς επεκτείνονται μέσα στην ανέγγιχτη φύση – όση έχει απομείνει. Τα χελιδόνια έμειναν στο μπαλκόνι, γέννησαν, και κάθε μέρα αγωνίζονται: να βρουν φαγητό, να αποφύγουν τους θηρευτές και να ετοιμαστούν σε λίγο καιρό πάλι για το ταξίδι. Αν και εμείς μπορούσαμε να πιστέψουμε ότι το τέλος του εγκλεισμού δεν θα είναι μια επιστροφή στην κανονικότητα, πως ό,τι κάνουμε θα είναι συνδεδεμένο με την επιβίωσή μας ως είδος, και όχι καταστροφικό για όλους τους υπόλοιπους συγκάτοικους στη Γη, τότε ίσως η άγρια ζωή να επανερχόταν. Και τότε, ίσως ακόμα και τα πουλιά πράγματι να στάθμευαν στο δέντρο της γειτονιάς.