«Τέλεια μοναξιά – στήνουμε αυτί και ακούμε τα κουδούνια που ηχούν στο βάθος […]. Ενώ εμείς θαυμάζαμε, ο οδηγός είχε στρώσει για φαγητό στο προαύλιο της θεάς […]. Το γεύμα είναι θεσπέσιο και συνοδεύεται από ένα θαυμάσιο κρασί σαμπλίς […]. Για πολλήν ώρα γεμίζουμε τα μάτια μας με αυτόν τον άγριο τόπο […]. Θαυμάζουμε ακόμα μία φορά πόσο οι παραμικρές πέτρες που άφησαν οι Έλληνες δένουν με το τοπίο, μοιάζουν να έχουν γεννηθεί μέσα από το ίδιο το χώμα»*. Βρισκόμαστε στο 1939, ο Γάλλος περιηγητής Ρομπέρ Λεβέκ και ο συμπατριώτης του νομπελίστας μυθιστοριογράφος Αντρέ Ζιντ επισκέπτονται τον αρχαιολογικό χώρο του Ραμνούντα Αττικής. Σαν να τους βλέπω πάνω στο μαρμάρινο πλάτωμα του ιερού, πλάι στους σπασμένους κίονες. Παρότι δεν τολμώ ούτε να αγγίξω τις αρχαίες πέτρες και θυμώνω με τις τακτικές των ξένων περιηγητών, ζηλεύω κρυφά την εμπειρία τους. Το τοπίο ασκεί την ίδια γοητεία πάνω μου και έχω την αίσθηση ότι ελάχιστα πράγματα έχουν αλλάξει από τότε. Οι ίδιοι οι αρχαιολόγοι, άλλωστε, υποστηρίζουν ότι το τοπίο του Ραμνούντα παραμένει αναλλοίωτο από την αρχαιότητα – η βλάστηση, η αγροκτηνοτροφική φύση της περιοχής, η απουσία οικιστικής δραστηριότητας, ακόμη και τα αρχαία θεμέλια, αφού τμήματά τους δεν επιχώθηκαν ποτέ. Σε αυτό βοήθησε η απομονωμένη θέση του, ανατολικά του Γραμματικού και βόρεια της Αγίας Μαρίνας, στην ανατολική ακτή της Αττικής. Η τοποθεσία υπήρξε εξάλλου στρατηγικής σημασίας στους αρχαίους χρόνους, καθώς εξασφάλιζε την ελεύθερη ναυσιπλοΐα των Αθηναίων στον Ευβοϊκό και τη διευκόλυνση των σιταγωγών πλοίων. Σε κάθε περίπτωση έχουμε σήμερα έναν από τους σημαντικότερους, μεγαλύτερους και καλύτερα διατηρημένους αρχαιολογικούς χώρους της Αττικής, άγνωστο μάλιστα στο ευρύ κοινό και ιδανικό για ανοιξιάτικη βόλτα.
Ο ναός της Νεμέσεως
Στον Ραμνούντα βρίσκεται κατ’ αρχάς το σημαντικότερο στον ελλαδικό χώρο ιερό της Νεμέσεως. Η χθόνια θεά που συμβολίζει την απόδοση δικαιοσύνης λατρεύτηκε στον Ραμνούντα ως αγροτική θεότητα και η ιδιότητά της ως τιμωρού της ύβρεως αναδείχθηκε μετά τους Μηδικούς Πολέμους (παράλληλα με τη Νέμεσι λατρευόταν εδώ η –επίσης χθόνια θεότητα– Θέμις). Η λατρεία της περιλάμβανε μια ετήσια γιορτή, τα Νεμέσια, κατά τη διάρκεια των οποίων γίνονταν θυσία, γυμνικοί αγώνες και αγώνες λαμπαδηφορίας. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Δίας μεταμορφώθηκε σε κύκνο για να την κερδίσει, ενώ εκείνη ανταποκρίθηκε παίρνοντας τη μορφή χήνας. Από την ένωσή τους γεννήθηκε ένα αυγό, το οποίο εκκόλαψε η Λήδα και έφερε στον κόσμο την Ωραία Ελένη και τους Διόσκουρους.
Ο ναός της Νεμέσεως φαίνεται να χτίστηκε αρχικά τον 6ο αιώνα π.Χ., αλλά καταστράφηκε από τους Πέρσες. Τότε ιδρύθηκε νέος μικρός ναός δίπλα στα ερείπιά του και κατόπιν, προς τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., ο ακόμη νεότερος και λαμπρότερος μαρμάρινος ναός. Στο εσωτερικό του βρισκόταν το φημισμένο άγαλμα της θεάς, έργο του Αγοράκριτου, μαθητή του Φειδία. Σώζονται μόνο η βάση του και ο εντυπωσιακός θριγκός του ναού, αλλά δυστυχώς εμείς δεν μπορούμε να τα δούμε προς το παρόν, αφού αναμένονται εργασίες ανάδειξης.
Πεζοπορώντας στα ερείπια
Η πορεία μέσα στον αρχαιολογικό χώρο αποτελεί μια υπέροχη πεζοπορία 1,5 χλμ. (χωρίς την επιστροφή). Χαϊδεύεις τα σκυλιά-φύλακες της εισόδου, καλημερίζεις τους πραγματικούς φύλακες και ακολουθείς τη διαδρομή πλάι στους ταφικούς περιβόλους, που θεωρήθηκαν ισάξιοι με τους αθηναϊκούς. Ναι, οι Ραμνούσιοι έθαβαν τους νεκρούς τους πάνω στην κεντρική οδό που διέσχιζε τον οικισμό, περνούσε πλάι από το Ιερό κι έπειτα συνέχιζε έως το περιτειχισμένο Φρούριο, όπου βρίσκονταν οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις και ζούσαν οι εύποροι πολίτες. Αυτή είναι και η διαδρομή που ακολουθείς σήμερα. Παρατηρείς τα ταφικά μνημεία που έχουν αναστηλωθεί, ψάχνεις για ανάγλυφα, προσέχεις να μην πατήσεις τις ανθισμένες ορχιδέες και ανεμώνες, αλλά και να μη στραβοπατήσεις στο κακοτράχαλο από τις βροχές μονοπάτι, χαζεύεις την ανεπανάληπτη θέα στον Ευβοϊκό και το φρούριο.
Ο οικισμός αναπτυσσόταν γύρω από το Ιερό και πίσω από τα ταφικά μνημεία – μόνο η Δυτική Οικία δίνει σαφή εικόνα σήμερα. Στο Φρούριο βρίσκονταν, εκτός από τις πολυτελείς κατοικίες, η αγορά, το γυμνάσιο και το θέατρο – θα δείτε μάλιστα και κάποιους θρόνους. Αυτά που εντυπωσιάζουν περισσότερο όμως είναι η θέα στην Εύβοια, η διατήρηση του οικισμού και η πολύ επιτυχημένη μερική αναστήλωσή του (παρατηρήστε το διαχωριστικό ανάμεσα στο προϋπάρχον και το επανατοποθετημένο τμήμα τοίχων). Λόγω έλλειψης προσωπικού, δεν είναι επισκέψιμη προς το παρόν η κορυφή του Φρουρίου, από όπου θα μπορούσατε να δείτε χαμηλά, στη θάλασσα, τη θέση των δύο αρχαίων λιμανιών – είπαμε, ο Ραμνούς ήταν πολυπληθής και ακμαίος οικισμός, από όπου παρήλαυνε πλήθος πιστών με προορισμό το Ιερό αλλά και έμποροι.
Tip: Οι παραλίες του Ραμνούντα
Ακριβώς κάτω από τον αρχαιολογικό χώρο βρίσκονται οι άγνωστες παραλίες του Ραμνούντα – φαντάζεστε ωραιότερη κατάληξη του περιπάτου σας; Δυστυχώς, τα αρχαία μονοπάτια που οδηγούν εκεί απευθείας από τον αρχαιολογικό χώρο δεν έχουν καθαριστεί και γι’ αυτό οι φύλακες δεν θα σας αφήσουν να χρησιμοποιήσετε την πύλη του λιμανιού για να αποχωρήσετε. Ακολουθήστε τον χωματόδρομο έξω από τον αρχαιολογικό χώρο προς το εκκλησάκι της Αγίας Ειρήνης ή, εναλλακτικά, χρησιμοποιήστε τα μονοπάτια από την Αγία Μαρίνα. Θα βρείτε τις αλλεπάλληλες παραλίες και ελάχιστο κόσμο ακόμη και το καλοκαίρι, γι’ αυτό και άτυπα θεωρούνται παραλίες γυμνιστών.
Info: Τηλ. 22940-63477, ανοιχτά καθημερινά, εκτός Τρίτης, 08.30-15.45 (τελευταία είσοδος για την αρχαία πόλη στις 14.45), εισιτήριο 2 ευρώ.
*«Σελίδες για την Ελλάδα του 20ού αιώνα», εκδόσεις Ολκός