Κείμενο: Lauren Sloss c.2021 The New York Times Company – Απόδοση: Μαρία Κωβαίου
To φως του ήλιου ξεγλιστράει μέσα από τις πυκνές φυλλωσιές ενός αλσυλλίου από αιωνόβια δέντρα στο κρατικό πάρκο Humboldt Redwoods, στην περιοχή της βόρειας Καλιφόρνια. Πεσμένοι κορμοί χάνονται κάτω από βρύα σε φλούο πράσινες αποχρώσεις και μανιτάρια oyster σε σχήμα μισοφέγγαρου, ενώ κάποιοι άλλοι κομμένοι κορμοί, διαμέτρου 6 μέτρων, κρύβονται πίσω από ανθισμένα αγριολούλουδα και φτέρες. Νωρίτερα, οδήγησα κατά μήκος της Λεωφόρου των Γιγάντων, μιας γραφικής διαδρομής 50 χλμ. που διατρέχει το Πάρκο, περνώντας μέσα από το χρυσοπράσινο τούνελ που σχηματίζουν οι πελώριες σεκόγιες του.
Είναι Μάιος και, περιτριγυρισμένη καθώς είμαι από τους γίγαντες αυτούς, ηλικίας 500 ετών, αισθάνομαι μια γαλήνη που έχω πολλή ανάγκη. Ύστερα από μια χρονιά τρομακτικών αλλαγών, μιας θανατηφόρας ασθένειας, κοινωνικοπολιτικών αναταραχών και σαρωτικών πυρκαγιών, το δάσος εξακολουθεί να είναι ένα μέρος όπου μπορώ να έρθω για να βρω ηρεμία. Το ίδιο το δάσος, βέβαια, ποτέ δεν γαληνεύει. Οι σεκόγιες, φαινομενικά αμετακίνητες, συνεχώς αναπτύσσονται και προσαρμόζονται στον ολοένα μεταβαλλόμενο κόσμο γύρω τους. Η ύπαρξή τους είναι η απόδειξη ότι τίποτα, ακόμα και τα μεγαλύτερα δεινά, δεν κρατούν για πάντα. Και όταν έχεις ζήσει για εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια, είναι πολύ πιθανό να έχεις δει τα πάντα.
Οι σεκόγιες είναι μια αγαπημένη σταθερά της δυτικής Αμερικής – υπέροχες και πανύψηλες, με πυκνές πράσινες βελόνες, έναν κοκκινωπό, χοντρό και σχεδόν χνουδωτό φλοιό και κορμό με βαθιές αυλακώσεις. Μπορούν να φτάσουν τα 91 μέτρα σε ύψος και τα 9 μέτρα σε διάμετρο και μπορούν να ζήσουν για εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες χρόνια – οι παλαιότερες σεκόγιες της Καλιφόρνια είναι ηλικίας μεταξύ 2.500 και 3.200 ετών.
Οι Καλιφορνέζοι, εμού συμπεριλαμβανομένης, είμαστε πολύ κτητικοί με τις σεκόγιες μας, γιατί είναι δικές μας – τόσο η sempervirens όσο και η giganteum απαντώνται μόνο μεταξύ κεντρικής Καλιφόρνια και νότιου Όρεγκον. Ιστορικά, τις εκτιμάμε για την ανθεκτικότητά τους: το μεγαλύτερο τμήμα της αμερικανικής Δύσης χτίστηκε από σεκόγιες που υλοτομήθηκαν, με μεγάλα οικονομικά οφέλη. Πλέον, δίνεται μεγαλύτερη σημασία στην αξία και τη σημασία των δέντρων και των δασών αυτών: στα οικοσυστήματα που δημιουργούν, στην άγρια ζωή για την οποία αποτελούν καταφύγιο, στα ψυχικά οφέλη που προσφέρουν στους επισκέπτες τους και στον ουσιαστικό ρόλο που διαδραματίζουν, καθώς ο πλανήτης βρίσκεται αντιμέτωπος με την κλιματική αλλαγή. Και όλα αυτά αποκτούν μεγαλύτερη βαρύτητα αν λάβει κανείς υπόψη πόσες λίγες σεκόγιες έχουν απομείνει, που μετά βίας προστατεύονται σε μικρές δασοσυστάδες, στη Δυτική Ακτή.
Δάση και κοινωνικά συστήματα
Αν και οι σεκόγιες απαντώνται μόνο εκεί, παρθένα δάση βρίσκει κανείς σε διάφορα μέρη του κόσμου. Δεν υπάρχει ένας μοναδικός ορισμός για το τι είναι ένα παρθένο δάσος. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά τη δεκαετία του 1970 από οικολόγους, για να περιγράψει δάση που είναι τουλάχιστον 150 ετών, δεν έχουν υποστεί ανθρώπινη παρέμβαση και των οποίων τα οικοσυστήματα χαρακτηρίζονται από την ποικιλομορφία.
Αν και κόβουμε δέντρα εδώ και χιλιάδες χρόνια, η ανθρώπινη παρέμβαση έφτασε σε νέα επίπεδα με την εκβιομηχάνιση του κλάδου της ξυλείας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα και την ανάπτυξη της αποψιλωτικής υλοτομίας, κατά την οποία ολόκληρα δάση ισοπεδώνονται για χάρη μιας πιο αποδοτικής παραγωγής ξυλείας. Αν και έχουν γίνει προσπάθειες αναφύτευσης των δέντρων, μελέτες των τελευταίων δεκαετιών έχουν προσπαθήσει να εξηγήσουν πόσο σημαντική είναι η ποικιλομορφία των παρθένων δασών ανά τον κόσμο σε αντίθεση με τη μονοκαλλιέργεια (σχεδόν) των αναφυτευμένων συστάδων δέντρων. Τα παρθένα δάση, ειδικά τα δάση από σεκόγιες, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, γιατί απομακρύνουν και αποθηκεύουν τον άνθρακα της ατμόσφαιρας. Την ίδια στιγμή, αποτελούν και κοινωνικά συστήματα στα οποία τα δέντρα μοιράζονται πόρους και πληροφορίες μέσω μυκητιακών δικτύων.
Το ποσοστό των παρθένων δασών που έχουν απομείνει πλέον στις ΗΠΑ είναι μικρότερο του 10%. Από την προεδρία Κλίντον και έπειτα, η υλοτομία των δέντρων αυτών είχε απαγορευτεί σε μεγάλο βαθμό, ενώ πρόσφατα ο πρόεδρος Τζο Μπάιντεν ανέτρεψε την απόφαση της διοίκησης Τραμπ να επιτραπεί η υλοτομία στον εθνικό δρυμό Tongass στην Αλάσκα. Η Υπηρεσία Δασών, που υπάγεται στο Υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ, δεν είναι σε θέση να κάνει κάποιο σχόλιο αυτή τη στιγμή για τα σχέδια υλοτόμησης άλλων παρθένων δασών της δυτικής Αμερικής.
Η Suzanne Simard, καθηγήτρια δασικής οικολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας στον Καναδά, έχει αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής διαδρομής της στη μελέτη της συνδεσιμότητας μεταξύ των παρθένων δασών και πιο πρόσφατα στη μελέτη της έννοιας του «δέντρου-μητέρα» (mother tree). Η έρευνά της δείχνει ότι τα παλαιότερα δέντρα ενός δασικού συστήματος μπορούν να λειτουργήσουν ως κόμβοι πόρων, στέλνοντας άνθρακα και άζωτο σε νεαρά φυτά μέσω μυκητιακών δικτύων, δίνοντας προτεραιότητα στους γενετικούς τους συγγενείς. Η Simard πιστεύει πως η κατανόηση των σύνθετων σχέσεων που αναπτύσσονται μέσα σε ένα δάσος είναι απαραίτητη τόσο για την επιβίωση των δέντρων όσο και για την επιβίωση τη δική μας.
«Αυτά τα δέντρα είναι οι πρόγονοί μας», μου λέει χαρακτηριστικά. «Όταν μπαίνεις σε ένα δάσος, το ερωτεύεσαι σχεδόν αμέσως. Είναι στο DNA μας». Τα οφέλη τού να περνάμε χρόνο στη φύση είναι τεκμηριωμένα: από μείωση του άγχους μέχρι βελτίωση γνωστικών λειτουργιών, όπως η προσοχή και η μνήμη. Η πανδημία μάς έκανε να συνειδητοποιήσουμε πόσο σημαντικό και αναζωογονητικό είναι το να βρισκόμαστε στη φύση και πόσο προβληματικό αποδεικνύεται όταν η πρόσβασή μας σε αυτήν είναι περιορισμένη.
Εκτός από την προστασία των εναπομεινάντων παρθένων δασών, η Simard θεωρεί εξίσου σημαντική την καλλιέργεια νεαρών δασών που θα έχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε παρθένα περιβάλλοντα στο μέλλον.
Ακραίες συνθήκες
Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 2020, η Καλιφόρνια κάηκε με μανία. Η εποχή των πυρκαγιών, η χειρότερη που είχε ζήσει ποτέ η πολιτεία, ξεκίνησε νωρίτερα από το αναμενόμενο, με πυρκαγιές να εξαπλώνονται ταχύτερα και να αφανίζουν περιοχές που θεωρείτο ότι προστατεύονται από τις φλόγες ή τουλάχιστον ότι είναι πιο ανθεκτικές σε αυτές, κάνοντας τελικά στάχτη πάνω από 16 εκατ. στρέμματα.
Οι πυρκαγιές δεν είναι κάτι το πρωτοφανές για τη Δυτική Ακτή ή για τις σεκόγιες, όπως φανερώνουν σημάδια από καψίματα σε κομμένους κορμούς ή στις κουφάλες καμένων δέντρων που στέκουν ακόμα στη θέση τους 100 χρόνια μετά. Οι πυρκαγιές του 2020, όμως, ήταν πρωτοφανείς στα χρονικά.
Το σύμπλεγμα πυρκαγιών που ονομάστηκε «CZU Lightning Complex Fire» κατέστρεψε ολοσχερώς το 97% των 73.000 στρεμμάτων του κρατικού πάρκου Big Basin Redwoods σε μόνο 24 ώρες. Αν και το πάρκο παραμένει κλειστό για το κοινό, οδήγησα μέχρι ένα οδόφραγμα στο νοτιότερο άκρο του, για να συναντήσω την Joanne Kerbavaz, ανώτερη περιβαλλοντική επιστήμονα στο Τμήμα Κρατικών Πάρκων της Καλιφόρνια. Ακολουθώντας τη μέχρι το σημείο του πάρκου που είχε πληγεί από την πυρκαγιά, ένιωσα σαν να μου έδιναν γροθιά στο στομάχι. Σε αντίθεση με τη Λεωφόρο των Γιγάντων του πάρκου Humboldt Redwoods, που ήταν ένα πράσινο «καλειδοσκόπιο», το τοπίο εδώ έμοιαζε με αρνητικό φωτογραφίας: όλα μαύρα και σέπια.
«Γνωρίζουμε πως οι σεκόγιες φύονται στην Καλιφόρνια εδώ και πιθανόν 2 έως 20 εκατομμύρια χρόνια», μου είπε η Kerbavaz. «Το διάστημα αυτό έχουν ζήσει ακραίες καταστάσεις, αλλά, μια και μιλάμε συγκριτικά, ο Αύγουστος του 2020 ήταν ο ορισμός του ακραίου».
«Ακραίος» σημαίνει ότι ήταν πιο ζεστός για την εποχή, ξηρός, ενώ την πυρκαγιά πυροδότησε μια άκρως αποτελεσματική πηγή ανάφλεξης: ένας κεραυνός. Οι σεκόγιες sempervirens που ζουν κοντά στις ακτές εξαρτώνται από το ωκεάνιο κλίμα – τη δροσερή, υγρή ομίχλη που κυλάει από τον Ειρηνικό Ωκεανό. Αν τα πράγματα συνεχίσουν έτσι, συμπλήρωσε η Kerbavaz, οι σεκόγιες δεν θα μπορέσουν να επιβιώσουν στα μέρη αυτά της Καλιφόρνια.
Η διάθεσή μου ήταν κακή, καθώς αναλογιζόμουν την επιδεινούμενη ξηρασία της Καλιφόρνια και τους φόβους για ακόμα μία τρομακτική περίοδο πυρκαγιών. Η Kerbavaz όμως έχει λόγους να είναι αισιόδοξη. «Δεν μπορώ να μη δω και την αναγέννηση», μου είπε και κοίταξα γύρω μου πιο προσεκτικά. Πράγματι, ολόκληρο το καρβουνιασμένο τοπίο ακτινοβολούσε χάρη στη νέα βλάστηση. Καμένοι κορμοί και κλαδιά είχαν αρχίσει να γεμίζουν βλαστάρια σεκόγιας.
«Είμαι άνθρωπος αισιόδοξος, γιατί βλέπω την ομορφιά της φύσης, όποιες κι αν είναι οι συνθήκες», είπε. «Οι σεκόγιες αυτές βρίσκονται εδώ γιατί ξέρουν να επιβιώνουν».
Η επιβίωση των νεαρών δέντρων
«Όταν αντικρίζεις ένα καμένο δάσος, νομίζεις πως έχει καταστραφεί. Αυτό που βλέπεις, στην πραγματικότητα, είναι η δημιουργία ενός νηπιαγωγείου», παρατηρεί ο Dan Binkley, καθηγητής στη Σχολή Δασοκομίας του Πανεπιστημίου της Βόρειας Αριζόνα. «Οι προπαππούδες έχουν πεθάνει και θρηνούμε γι’ αυτό. Με τον θάνατό τους, όμως, έχει ανοίξει ο δρόμος ώστε τα νεαρά αυτά δέντρα, οι απόγονοί τους, να αρχίσουν να καθορίζουν το μέλλον. Υπάρχουν ακόμα πολλές ελπίδες για ανάκαμψη».
Η ανάκαμψη βέβαια είναι σχετική με τόσα λίγα εναπομείναντα παρθένα δάση.
«Πλέον, όταν έχουμε πολλές πυρκαγιές μέσα στη χρονιά, ο κίνδυνος να χάσουμε ένα μεγάλο μέρος των λίγων παρθένων δασών που απομένουν είναι μεγάλος», λέει ο Binkley. «Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει λύση. Πώς θα αποφύγεις το πλέον ανεπιθύμητο αποτέλεσμα, αν δεν μπορείς να λύσεις το πρόβλημα;»
Το ερώτημα αυτό παραμένει επίκαιρο. Μπορούμε να αναιρέσουμε τη ζημιά που έχει ήδη συντελεστεί, να μειώσουμε τον κίνδυνο, και αυτό να συμβεί σε τόσο μεγάλη κλίμακα που να κάνει τη διαφορά; Μπορούν τα μεγάλα, ηλικιωμένα δέντρα μας, που έχουν σταθεί φρουροί της Καλιφόρνια εδώ και χιλιάδες χρόνια, να συνεχίσουν να επιβιώνουν; Εμείς μπορούμε;
Την επόμενη μέρα οδήγησα μέχρι το κρατικό πάρκο Samuel P. Taylor, κοντά στην πόλη Lagunitas. Ήταν καθημερινή και το πάρκο ήταν σχεδόν άδειο την ώρα που ξεκινούσα το Pioneer Tree Trail, μια κυκλική διαδρομή 3 χλμ. που διασχίζει μια όμορφη δασοσυστάδα από «δευτερογενείς» σεκόγιες (έτσι ονομάζονται τα δέντρα που έχουν φυτρώσει μετά από αποψίλωση, υλοτόμηση ή πυρκαγιά). Τα δέντρα αυτά, απόγονοι εκείνων που υλοτομήθηκαν για να χτίσουν το Σαν Φρανσίσκο στα τέλη του 1800, δεν συγκρίνονται με τους γίγαντες που συνάντησα στο Humboldt. Το ότι ήμουν όμως εκεί, περιτριγυρισμένη από πράσινο, ήταν αρκετό. Ανέβηκα μια μικρή ανηφόρα μέχρι το Pioneer Tree, το μοναδικό αιωνόβιο δέντρο του πάρκου, ηλικίας άνω των 500 ετών, που βρίσκεται διακριτικά κρυμμένο εκτός μονοπατιού. Έχει μείνει κούφιο μετά από κάποια φωτιά, αλλά είναι ακόμα ζωντανό. Τρύπωσα στο στενό άνοιγμα και τυλίχτηκα στο σκοτάδι του κορμού.
Το δέντρο αυτό έχει ζήσει πυρκαγιές και αποψιλώσεις, νέα βλάστηση και μια-δυο πανδημίες. Θάνατος, θάνατος και πάλι ζωή. Η δύναμη ενός δέντρου συνίσταται όχι στο ότι ξεχνά, αλλά στο ότι μπορεί και θυμάται.