Η Μασσαλία πάντα είχε μια στενή σύνδεση με την Ελλάδα, και όχι μόνο λόγω της ιστορίας της αρχαίας αποικίας. Σημαντικό ρόλο στην ιδιαίτερη αυτή σχέση διαδραματίζουν και η ίδια η γεωγραφία του τόπου, η επαφή με τη θάλασσα, η αμεσότητα των κατοίκων. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο το γεγονός ότι το «Δωμάτιο των Φίλων», η νέα προσθήκη του Mουσείου Πολιτισμών της Ευρώπης και της Μεσογείου (Mucem) που στόχο έχει την παρουσίαση έργων από τις συλλογές συνεργαζόμενων μουσείων, εγκαινιάζει τη λειτουργία του με μια περιοδική έκθεση αποτελούμενη από δεκατρία εκθέματα τα οποία ταξίδεψαν στη Μασσαλία από το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων και θα παραμείνουν εδώ έως τις 7 Φεβρουαρίου.
Τα αντικείμενα αυτά, τοποθετημένα σε μια ενιαία προθήκη πολλαπλών επιπέδων, μεταφέρουν μια αύρα αρχαίας Ελλάδας στους επισκέπτες, ενώ παράλληλα καθιστούν πιο απτή τη σχέση του Mucem με άλλα μουσεία της Μεσογείου. Η Agathe Guillou, υπεύθυνη Διεθνών Σχέσεων, μου μιλάει με ενθουσιασμό για το πήλινο τροχήλατο παιχνίδι και την αίσθηση ζωντάνιας που αποπνέει: «Σχεδόν μπορείς να φανταστείς το παιδί που τραβούσε το κορδόνι για να το κινήσει…». Η σκηνογραφία όντως σε κάνει να νιώθεις πιο κοντά στα αντικείμενα και να επικεντρώνεσαι στον ρόλο τους στην καθημερινότητα των ανθρώπων, παρά στη χρονολογική απόστασή τους από το παρόν. Κι έχει οπωσδήποτε ενδιαφέρον να βλέπεις αρχαιοελληνικά αντικείμενα να παρουσιάζονται μέσα από τη συνεργασία Ελλήνων αρχαιολόγων και Γάλλων μουσειολόγων. Το Mucem είναι άλλωστε ένας χώρος αφιερωμένος στη διερεύνηση της αλληλεπίδρασης και των συνδέσεων μεταξύ διαφορετικών ευρωπαϊκών πολιτισμών και το «Δωμάτιο των Φίλων» ένα σημείο συνάντησης. Όπως επισημαίνει η Ελένη Παπαδοπούλου, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων και επιμελήτρια της έκθεσης, η συνεργασία μεταξύ των δύο φορέων υλοποιείται με την υποστήριξη της Περιφέρειας Κρήτης και σχεδιάζεται να λάβει σύντομα συνέχεια επί κρητικού εδάφους, με τη φιλοξενία της περιοδικής έκθεσης «Bath time!». Η έκθεση αυτή έχει ως θέμα τις όψεις της διαχρονικής πρακτικής του λουτρού σε διαφορετικά σημεία της Μεσογείου και θα ταξιδέψει την άνοιξη του 2022 στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.
Ρωτώ την Emilie Girard, υπεύθυνη των Συλλογών του Mucem, ποια είναι τα πιο ασυνήθιστα αντικείμενα που κρύβουν οι αποθήκες του και με εκπλήσσει αναφέροντάς μου τελετουργικούς άρτους από διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίοι φυλάσσονται σε ειδικές θερμοκρασίες ώστε να μην αλλοιώνονται, αλλά και αντικείμενα που σχετίζονται με τις καμπάνιες ενημέρωσης διαφορετικών χωρών σχετικά με το AIDS. Το Mucem τολμά αναμφισβήτητα να προσεγγίζει απρόσμενες ή και δύσκολες θεματικές, κρατώντας πάντα ως σταθερά του τον διάλογο μεταξύ διαφορετικών μεσογειακών πολιτισμών. Αποτελεί άλλωστε ένα από τα πιο εμβληματικά στοιχεία της μεταμόρφωσης της άλλοτε κακόφημης Μασσαλίας σε δημοφιλές city break που αγαπά τον πολιτισμό και τη διασκέδαση. Ακόμα και η ίδια η αρχιτεκτονική του Mucem καθιστά σαφή τη σύνδεσή του με την πόλη και, κυρίως, με τη γειτονική συνοικία του Panier.
Από το Panier ξεκίνησαν όλα
Για να εξερευνήσω τους τρεις λόφους του Panier, διασχίζω διαδοχικά τις δύο κομψές πεζογέφυρες του Mucem. Η πρώτη μού επιτρέπει να δω από κοντά το εντυπωσιακό περίβλημα του κυρίως κτιρίου του μουσείου αλλά και το παλιό οχυρό του Saint-Jean, στο οποίο επίσης φιλοξενούνται εκθέσεις. Στον υπαίθριο χώρο γύρω από τα δύο αυτά κτίρια είναι πολλές οι γωνιές που σε προσκαλούν να κάνεις ένα διάλειμμα για να ατενίσεις τη θάλασσα. Κι είναι εντυπωσιακό το σημείο που σου αποκαλύπτει αιφνιδιαστικά τη θέα της μεσαιωνικής εσωτερικής αυλής του οχυρού με φόντο το –γεμάτο ιστιοπλοϊκά και ψαρόβαρκες– παλιό λιμάνι της Μασσαλίας. Η δεύτερη πεζογέφυρα οδηγεί στο Panier, την αρχαιότερη συνοικία της πόλης. Λέγεται ότι στην πλατεία Place de Lenche, εκεί όπου σήμερα απολαμβάνει κανείς τον καφέ ή το κρασί του με θέα τη Μεσόγειο και τον επιβλητικό όγκο της εκκλησίας Notre-Dame de la Guarde στον απέναντι λόφο, ήταν κάποτε η αγορά των αρχαίων Ελλήνων.
Τα στενά ανηφορικά δρομάκια έχουν ωστόσο σήμερα καθαρά γαλλικό χρώμα, με ατμοσφαιρικά καφέ, δεντροφυτεμένες πλατείες και μικρά καταστήματα που πουλούν χειροποίητα αντικείμενα. Ειδικά μετά την πανδημία, η περιοχή έχει μπει στο ραντάρ των Παριζιάνων που αναζητούν μια δεύτερη κατοικία στον γαλλικό νότο. Το ελληνικό στοιχείο παραμένει έντονο στις αρχαιολογικές συλλογές του μουσείου Vieille Charité, οι οποίες, μαζί με αντικείμενα από την Αίγυπτο, το Μεξικό, την Αφρική και την Ωκεανία, καθιστούν το άλλοτε πτωχοκομείο βασικό πόλο έλξης στην περιοχή.
Εξίσου γοητευτική, αλλά πιο αυθεντική θεωρείται από τους Μασσαλιώτες η γειτονιά La Pleine, στην οποία είχα την τύχη να με ξεναγήσει ένας ντόπιος. Ο Fall, δικηγόρος που ζούσε παλαιότερα στον βορρά, ένιωσε πιο ταιριαστό τον ηλιόλουστο καιρό αλλά και το φιλικότερο κλίμα που χαρακτηρίζει τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Γαλλίας. Συναντιόμαστε στην Cours Julien, μια πλατεία που για χρόνια φιλοξενούσε την αγορά φρούτων και λαχανικών και που πλέον είναι γεμάτη από μπαράκια και εστιατόρια, προσελκύοντας νεανικό και εναλλακτικό κοινό. Η Μασσαλία είναι μια πόλη στην οποία μεγάλοι πληθυσμοί από τις χώρες του Μαγκρέμπ αλλά και την υπόλοιπη Αφρική συνυπάρχουν ειρηνικά με τους Ευρωπαίους. Βρίσκεται άλλωστε πιο κοντά στις βόρειες ακτές της Αφρικής παρά στο Παρίσι και συνδέεται με αυτές ακτοπλοϊκά σε καθημερινή βάση. Ίσως αυτή η γεωγραφική συνθήκη να εξηγεί μέρος της «αντιπαλότητάς» της με την πρωτεύουσα.
Το πολυπολιτισμικό παρόν
Δεν υπάρχει καλύτερο σημείο για να πάρεις μια αίσθηση του εθνικά πολύχρωμου προφίλ της Μασσαλίας από την περαντζάδα του παλιού λιμανιού. Ειδικά τα ηλιόλουστα απογεύματα, νιώθεις ότι όλη η πόλη έχει βγει για βόλτα στο παραθαλάσσιο μέτωπο που εκτείνεται για αρκετά χιλιόμετρα και περιλαμβάνει κάποιες αστικές παραλίες. Οι τελευταίες ετοιμάζονται να υποδεχθούν τα θαλάσσια αθλήματα των Ολυμπιακών Αγώνων του 2024. Το σημείο, ωστόσο, που είναι πιο τυπικό της Μασσαλίας βρίσκεται στο κέντρο του παλιού λιμανιού, κάτω από ένα σκίαστρο επιφάνειας αρκετών τετραγωνικών μέτρων που είναι ντυμένο με καθρέφτη. Στην επιφάνειά του αντανακλώνται οι φιγούρες των περαστικών, που βγάζουν αμέτρητες σέλφι στρέφοντας το κεφάλι προς τα πάνω και αναζητώντας το είδωλό τους. Εξίσου πολύχρωμη είναι η γειτονική υπαίθρια αγορά Marché des Capucins, όπου πωλούνται φρέσκα φρούτα και λαχανικά της Μεσογείου και όπου διατίθενται πλάι πλάι οι γαλλικές μπαγκέτες με τις ανατολίτικες πίτες. Πιο ευρωπαϊκή είναι η όψη της πεζοδρομημένης κεντρικής οδού Canebière, με προσόψεις καλοδιατηρημένων νεοκλασικών κτιρίων και δεκάδες ποδήλατα και πατίνια να διατρέχουν τους ποδηλατόδρομους δίπλα στις γραμμές των τραμ. Επιστρέφοντας στην παραλία, η βόλτα στο γιγαντιαίο «Π» που σχηματίζει η προκυμαία οδηγεί στο Fort Saint-Nicolas. Μαζί με το Fort Saint-Jean στην απέναντι πλευρά του λιμανιού, αποτελούν τα μοναδικά οχυρωματικά έργα τα κανόνια των οποίων σημάδευαν την πόλη και όχι τον ορίζοντα. Κι αυτό επειδή κατασκευάστηκαν από τον Λουδοβίκο ΙΔ΄, ο οποίος δεν έτρεφε ιδιαίτερη συμπάθεια για τους Μασσαλιώτες, λόγω του ότι δεν συμμορφώνονταν με τους νόμους του. Κι ενώ η πόλη χαρακτηρίζεται οπωσδήποτε από μια χαλαρότητα που της δίνει αέρα Μεσογείου παρά βόρειας Ευρώπης, αυτό δεν σημαίνει ότι ξεχνά τους καλούς της τρόπους. Αυτό σκέφτομαι καθώς ένα μηχανάκι καβαλά το πεζοδρόμιο και μου κλείνει τον δρόμο, αλλά ο οδηγός του κόβει ταχύτητα για να πει ευγενικά: «Συγγνώμη, κυρία μου».
Μπουγιαμπέσα και σαπούνι Μασσαλίας
Σε αντίθεση με την απροθυμία τους να ακολουθήσουν τα διατάγματα του βασιλιά Ήλιου, οι Μασσαλιώτες δείχνουν μεγάλη συνέπεια σε θέματα που θεωρούν «δικά τους». Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι, ακόμα και για την μπουγιαμπέσα, την ψαρόσουπα που αποτελεί σήμα κατατεθέν της πόλης, υπάρχει μια συγκεκριμένη χάρτα προδιαγραφών. Ο Christian Buffa, σεφ του εστιατορίου Miramar, είναι ένας από τους συνιδρυτές της σχετικής χάρτας και εξηγεί ότι η ονομασία της σούπας προέρχεται από τον τρόπο μαγειρέματός της: πρώτα βράζει σε υψηλή θερμοκρασία («bouille» σημαίνει «βράζει») και μετά μαγειρεύεται σε χαμηλή («baisse»). Η ιεροτελεστία του σερβιρίσματός της ξεκινά με πρώτο πιάτο την πυκνή σούπα, που φέρει έντονο άρωμα από σαφράν και μάραθο. Στην επιφάνειά της ακουμπάμε ένα κρουτόν από μπαγκέτα στο οποίο έχουμε τρίψει ωμό σκόρδο και πάνω του βάζουμε μία κουταλιά από rouille, μια σος που μοιάζει με αγιολί. Ακολουθεί το πληθωρικό κυρίως πιάτο, αποτελούμενο από τα πέντε διαφορετικά είδη ψαριού και οστρακοειδών με τον ζωμό των οποίων φτιάχτηκε η σούπα.
Κι αν η μπουγιαμπέσα φέρει τα αρώματα της θάλασσας, τότε το σαπούνι Μασσαλίας αναλαμβάνει να εκπροσωπήσει εκείνα της γης και των βοτάνων της Μεσογείου. Επισκεπτόμενη την οικογενειακή σαπωνοποιία La Licorne, ρωτώ τον ιδιοκτήτη της, Serge Bruna, σχετικά με τα χαρακτηριστικά που κάνουν το σαπούνι της πόλης ξεχωριστό. Ακολουθώ τα γρήγορα βήματά του σε ένα εργαστήριο που μοσχοβολά από τα διαφορετικά αρώματα σαπουνιών και φέρει μια λεπτή επίστρωσή τους ακόμα και στο πάτωμα. Καθώς ο Serge μού δείχνει μηχανήματα του 1900 που παραμένουν σε λειτουργία, μου εξηγεί ότι η υψηλή ποιότητα του σαπουνιού Μασσαλίας οφείλεται στη μεγάλη του περιεκτικότητα σε φυτικά έλαια (72% ή και περισσότερο) και στο είδος της σόδας που χρησιμοποιείται για τη σαπωνοποίηση, ανακάλυψη Γάλλου χημικού του 18ου αιώνα. Κόβοντας πράσινα σαπουνάκια σε σχήμα χριστουγεννιάτικου δέντρου, ετοιμάζεται να στείλει παραγγελίες στη διεθνή πελατεία του, που έχει διερυνθεί τα τελευταία χρόνια.
Βγαίνοντας από το εργαστήρι στο πωλητήριο του La Lincorne, παρατηρώ μια σειρά από διακοσμητικά τζιτζίκια και ρωτώ τον Serge τι συμβολίζουν για τους Μασσαλιώτες. «Φέρνουν καλή τύχη!» μου απαντά και σπεύδει να μου χαρίσει ένα. Ξεκινώ να του διηγούμαι τον μύθο του τζίτζικα και του μέρμηγκα, αλλά παράλληλα συνειδητοποιώ ότι το ελληνικό στοιχείο αποτυπώνεται στη Μασσαλία με τρόπο πιο βαθύ από εκείνον που αναζητούσα αρχικά. Αυτό που ενώνει τους δύο τόπους ακόμα πιο έντονα κι από την ιστορία είναι το φυσικό περιβάλλον και η νοοτροπία που γεννά στους ανθρώπους.
Σημειωματάριο
ΜΕΤΑΒΑΣΗ
Η Αθήνα συνδέεται με τη Μασσαλία με απευθείας πτήσεις της Aegean (aegeanair.com). Σε αναζήτηση ναύλων που κάναμε στα τέλη Οκτωβρίου για πτήσεις τον Δεκέμβριο, οι τιμές ξεκινούσαν από 226 ευρώ με επιστροφή.
ΔΙΑΜΟΝΗ
ΙnterContinental Marseille – Hotel Dieu (1 Pl. Daviel, marseille.intercontinental.com). Υπερπολυτελές ξενοδοχείο στους χώρους ιστορικού κτιρίου που αποτέλεσε νοσοκομείο του 18ου αιώνα, στη συνοικία Panier. Απολαμβάνει πανοραμική θέα του παλιού λιμανιού της πόλης. Aπό 220 ευρώ το δίκλινο.
C2 Hotel (48 Rue Roux de Brignoles, c2-hotel.com). Πινελιές μοντέρνας πολυτέλειας σε ένα εντυπωσιακό νεοκλασικό κτίριο που διατηρεί τη μεγαλοπρεπή του μαρμάρινη σκάλα και τα ζωγραφιστά ταβάνια μιας άλλης εποχής. Από 158 ευρώ το δίκλινο.
Mama Shelter (64 Rue de la Loubière, mamashelter.com/marseille). Μοντέρνα ατμόσφαιρα και νεανική διάθεση κοντά στην Cours Julien. Οι πολύχρωμοι εσωτερικοί χώροι του ξενοδοχείου έχουν σχεδιαστεί από τον Philippe Starck και είναι γεμάτοι με μικρές εκπλήξεις, όπως οι λέξεις μασσαλιώτικης αργκό που κοσμούν τους τοίχους του ασανσέρ. Από 100 ευρώ το δίκλινο.
Κάτω: Η μπουγιαμπέσα του Miramar φτιάχνεται με πέντε είδη ψαριών και θαλασσινών και με άφθονο μάραθο και σαφράν.
ΦΑΓΗΤΟ
Le Petit Nice Passedat (17 Rue des Braves Anse de Maldormé, passedat.fr). Δημιουργική κουζίνα από τον Gérald Passedat, τον μοναδικό τριάστερο σεφ της Μασσαλίας, σερβιρισμένη σε πολυτελή σάλα με θέα τη θάλασσα.
Le Miramar (12 Quai du Port, Vieux Port, lemiramar.fr). Ένα από τα τέσσερα εστιατόρια της Μασσαλίας που ακολουθούν τη χάρτα της παραδοσιακής μπουγιαμπέσας. Ιδανικό σημείο για ψάρι και θαλασσινά με θέα το παλιό λιμάνι.
La Baleine (59 Cr Julien, labaleinemarseille.com). Αυτό το πρωτότυπο σινεμά-μπιστρό προτείνει ένα μενού σύγχρονης μεσογειακής κουζίνας στη δημοφιλή πλατεία Cours Julien.
Chez Madie Les Galinettes (138 Quai du Port, για κρατήσεις fork.fr). Απλό και φιλικό εστιατόριο που σερβίρει τυπικές συνταγές της Προβηγκίας.
Le Souk (98 Quai du Port, restaurantlesouk.com). Εξωτικές γεύσεις από τις χώρες του Μαγκρέμπ: παραδοσιακό κουσκούς, κεμπάπ και ταζίν ημέρας. Διακόσμηση και ατμόσφαιρα που θυμίζουν Μαρόκο.
ΑΓΟΡΕΣ
Maison Empereur (4 Rue des Récolettes, empereur.fr). Σε αυτό το ατμοσφαιρικό πολυκατάστημα του 1827 θα αγοράσετε από βίδες μέχρι κουζινικά και ρετρό παιδικά παιχνίδια.
Savonnerie Marseillaise de la Licorne (34 Cr Julien, savon-de-marseille-licorne.com). Οικογενειακή σαπωνοποιία με καθημερινές ξεναγήσεις στους χώρους του εργαστηρίου.
Laiterie Marseillaise (86 Rue Sainte, lalaiteriemarseillaise.fr). Tα αστικά τυροκομεία αποτελούν νέα μόδα στις γαλλικές πόλεις και το συγκεκριμένο φτιάχνει μέχρι και Basil Boli, τυρί chèvre εμπνευσμένο από τον πρώην ποδοσφαιριστή της Olympique de Marseille.
