Είναι λίγο μετά το σούρουπο, όταν διασχίζω ένα στενό σοκάκι κρυμμένο ανάμεσα στις αποθήκες πίσω από το λιμάνι της Ερμούπολης, εκεί όπου λειτουργούσαν κάποτε μερικές από τις 24 κλωστοϋφαντουργίες του νησιού. Μια νεαρή κοπέλα που κρατά στο χέρι της ένα παλιομοδίτικο φανάρι μού γνέφει να πλησιάσω και ανοίγει τη μεταλλική πόρτα της εισόδου. Πίσω της αποκαλύπτεται ένας ονειρικός μικρόκοσμος, που παραπέμπει στις αρχές του 19ου αιώνα. Είναι το αποτέλεσμα των ενεργειών της Hermoupolis Heritage, μιας ΑΜΚΕ που έχει στόχο να αναδείξει ιδιαίτερα στοιχεία βιομηχανικής κληρονομιάς της πόλης. Με επικεφαλής τον Δημήτρη Σταυρακόπουλο, η εταιρεία αυτή έχει ήδη καταφέρει να μετατρέψει το ερείπιο της κλωστοϋφαντουργίας Ζησιμάτου σε έναν χώρο πολιτισμού, όπου πραγματοποιούνται βιωματικές νυχτερινές ξεναγήσεις. Καθώς προχωράω προς το βάθος της μακρόστενης αυλής του παλιού εργοστασίου, ακούω τον ήχο μιας ντιζελοκίνητης μηχανής και η ξεναγός, ντυμένη με μια ποδιά σαν αυτές που φορούσαν άλλοτε οι εργάτριες, ανοίγει την πόρτα του μηχανοστασίου.
Μπαίνοντας πια στους κυρίως χώρους της κλωστοϋφαντουργίας, η «παρουσία» των εργατριών είναι αισθητή παντού: από τις ξύλινες καρέκλες, στις οποίες η Hermoupolis Heritage έχει χαράξει τα ονόματά τους, μέχρι τα αυτοκολλητάκια που είχαν κολλήσει οι ίδιες τη δεκαετία του 1980 επάνω στον σκελετό των γιγαντιαίων, μηχανοκίνητων αργαλειών τύπου Ζακάρ. Το εργοστάσιο λειτούργησε από το 1918 μέχρι το 1986 και από τους αργαλειούς του έχουν περάσει πολλές «φουρνιές» γυναικών. Πολλές από αυτές ήταν ιδιαίτερα νεαρές σε ηλικία, οπότε τα μηχανήματα θα μπορούσε κανείς να τα παρομοιάσει και με σχολικά θρανία – με χαρακτηριστική διαφορά τα λευκά νήματα που ανυψώνονται από τους αργαλειούς μέχρι την οροφή και δίνουν στον χώρο μια ασύλληπτη αίσθηση ζωντάνιας. Η ξενάγηση διατρέχει τους χώρους του εργοστασίου και περνά μπροστά από ατμοσφαιρικές προθήκες με κειμήλια από τις υπόλοιπες κλωστοϋφαντουργίες της Σύρου, για να καταλήξει σε ένα δείπνο που παραπέμπει στο εργατικό κολατσιό. Καθισμένοι σε ένα τραπέζι στρωμένο με καρό τραπεζομάντιλο, κόβουμε με τον σουγιά μας την ντομάτα, το τυρί και το κρεμμύδι και αφαιρούμε τα καπάκια από τις φαγιάτζες, τα μεταλλικά σκεύη στα οποία κουβαλούσαν οι εργάτριες το κολατσιό τους.
Στα στενά της Άνω Σύρου
Την εποχή εκείνη, πολλοί από τους 3.000 εργάτες των τοπικών βιομηχανιών ήταν κάτοικοι της φτωχικής Άνω Σύρου. Λέγεται ότι τα εκατοντάδες λευκά σκαλιά του ανηφορικού αυτού οικισμού μαύριζαν κάθε χάραμα από τα μπουλούκια που κατέβαιναν να πιάσουν δουλειά στα εργοστάσια. Ανάμεσά τους και ο Μάρκος Βαμβακάρης, ο οποίος δούλεψε ως παιδί στις κλωστοϋφαντουργίες, μαζί με τη μητέρα του. Περπατώντας τα κυκλαδίτικα στενά της Άνω Σύρου με τον Αρίστο Βαμβακούση, διευθυντή της μουσικής σχολής «Εν Χορδαίς και Οργάνοις», διαπιστώνω ότι η περιοχή αυτή σήμερα έχει έναν πολύ διαφορετικό χαρακτήρα. Εκτός από τη μικρή πλατεία με τη μαρμάρινη προτομή του Βαμβακάρη, λίγα στοιχεία θυμίζουν πια το ρεμπέτικο παρελθόν της. Τα λευκά της σπίτια, κάποια από τα οποία πρωτοχτίστηκαν τον Μεσαίωνα, λειτουργούν ως τουριστικά καταλύματα, ενώ οι ταβέρνες και τα ρεμπετάδικα δίνουν πια τη θέση τους σε εκλεπτυσμένα κοκτέιλ μπαρ. Από την κορυφή του λόφου, ωστόσο, παραμένει ορατό το παλιό πέτρινο μονοπάτι που οδηγεί στο Πατέλι, στο Nιχώρι, στην Αληθινή και από εκεί στο Πισκοπιό. Πρόκειται για μια διαδρομή που περπατούσε συχνά ο ίδιος ο Βαμβακάρης και την οποία αποτύπωσε στους στίχους της «Φραγκοσυριανής». Η κουλτούρα του ρεμπέτικου αντηχεί στις χορδές των μαθητών του Αρίστου. Κάποιοι από αυτούς έχουν δημιουργήσει μουσικά σχήματα που τραγουδούν σε μαγαζιά της Ερμούπολης, ενώ η ίδια η σχολή συμμετέχει στο Φεστιβάλ Ρεμπέτικου που πραγματοποιείται στα τέλη Αυγούστου στη Σύρο.
Η αρχιτεκτονική κληρονομιά των βιομηχάνων
Μια εντελώς διαφορετική όψη της Σύρου είναι αυτή που κρύβεται πίσω από τις περίτεχνες ξύλινες πόρτες των νεοκλασικών οικημάτων της Ερμούπολης. Πρόκειται για τον κόσμο των βιομηχάνων και των πλοιοκτητών του 19ου και του 20ού αιώνα. Η εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη εκείνης της περιόδου δικαιολογούσε το παρατσούκλι «μικρό Μάντσεστερ» με το οποίο ήταν γνωστή η Σύρος. Ακολουθώ την κυρία Μαρία Ρώτα, παλαίμαχη αρχαιολόγο, σε έναν αστικό περίπατο και τα εμβληματικά κτίρια της πόλης μάς βοηθούν να ξετυλίξουμε το νήμα της ιστορίας. Συναντιόμαστε έξω από το μεγαλοπρεπές μέγαρο του Δημαρχείου, το οποίο αποτελεί έργο του Ερνέστου Τσίλερ. Όπως μου εξηγεί η κυρία Ρώτα, οι Χιώτες που ίδρυσαν την Ερμούπολη το 1822 ανέθεσαν τον σχεδιασμό των υποδομών της κυρίως σε Ιταλούς και Βαυαρούς αρχιτέκτονες.
Οι Ερμουπολίτες έχουν μάλιστα κάθε δικαίωμα να υπερηφανεύονται για μια σειρά από πρωτιές, αφού εδώ ιδρύθηκαν, μεταξύ άλλων, το πρώτο δημόσιο νοσοκομείο, το πρώτο δημοτικό θέατρο και το πρώτο γυμνάσιο της Ελλάδας. Κάποια από τα δερματόδετα βιβλία του γυμνασίου μπορεί κανείς να τα θαυμάσει στις ξύλινες βιβλιοθήκες του ατμοσφαιρικού Ιστορικού Αρχείου που βρίσκεται δίπλα στο Δημαρχείο. Τα δε έγγραφα του αρχείου αποκαλύπτουν απρόσμενες ιστορίες του νησιού και των κατοίκων του.
Το κτίριο της «Λέσχης Ελλάς» στην άλλη πλευρά της πλατείας θυμίζει τις κοσμικές εκδηλώσεις του 1900, με προσκεκλημένους τα μέλη της υψηλής τοπικής κοινωνίας και τα μενού γραμμένα στα γαλλικά. Λέγεται μάλιστα ότι η έκφραση «είσαι του κουτιού» δημιουργήθηκε για να περιγράψει τις κυρίες που έβγαζαν από το κουτί τα ακριβά φορέματα που μόλις είχαν παραλάβει από τη Γαλλία, για να πάνε στο ρεβεγιόν της Πρωτοχρονιάς. Απέναντι από τη Λέσχη βρίσκεται το Μέγαρο Βελισσαροπούλου, με μια επιβλητική ολομάρμαρη πρόσοψη και ανάλαφρες ροζέτες σκαλισμένες στην κάτω πλευρά των μπαλκονιών της. Λίγα μέτρα πιο πάνω, τα κόκκινα βελούδινα καθίσματα του ιστορικού θεάτρου Απόλλων εξακολουθούν με συνέπεια να υποδέχονται το κοινό τους από το 1864, ενώ στις 29 Απριλίου θα φιλοξενηθεί εδώ το θέατρο Grattacielo της Νέας Υόρκης.
Προσπερνώντας τον ναό του Αγίου Νικολάου, η κυρία Ρώτα με προϊδεάζει για τα «σπιτάκια», όπως τα αποκαλεί, που θα δούμε κατά μήκος της οδού Μπαμπαγιώτου.
Πρόκειται για τις οικίες εφοπλιστών, κυρίως, που επέλεξαν να μένουν στην περιοχή των Βαποριών, ώστε να βλέπουν τα πλοία τους όπως έμπαιναν στο λιμάνι. Χτυπάμε την πόρτα ενός από αυτά, που λειτουργούν πλέον ως ξενοδοχεία, για να επισκεφτούμε το εσωτερικό του. «Εδώ ήταν η τραπεζαρία κι επάνω είχαμε τις κρεβατοκάμαρες», ψιθυρίζει η κυρία Ρώτα και αντιλαμβάνομαι ότι το σπίτι αυτό ανήκε κάποτε στην οικογένειά της. Περίτεχνες οροφογραφίες, πολυτελείς πολυέλαιοι και πανύψηλες γυάλινες πόρτες με ξύλινο κούφωμα και αψιδωτό υπέρθυρο δημιουργούν μια αίσθηση μεγαλείου. Συνδυάζω, στο μυαλό μου, την εικόνα με τον ήχο του πιάνου. Λένε ότι όποιος έκανε την απογευματινή του βόλτα στα Βαπόρια απολάμβανε μια άτυπη συναυλία, ακούγοντας τα παιδιά των εύπορων οικογενειών να εξασκούνται σε κομμάτια κλασικής μουσικής.
Επιστρέφοντας προς το κέντρο της πόλης από την οδό Απόλλωνος, μπαίνουμε στο εσωτερικό του αρχοντικού Πρασακάκη, όπου στεγάζεται το Επιμελητήριο Κυκλάδων, για να θαυμάσουμε τις οροφογραφίες του. Ο αστικός μύθος λέει ότι στη μαρμάρινη μπανιέρα του κτιρίου αυτού είχε πάρει το λουτρό του ο βασιλιάς Όθωνας, ενώ η κουζίνα φιλοξενεί μια έκθεση κυκλαδίτικων γαστρονομικών προϊόντων της πρωτοβουλίας Aegean Cuisine. Ολοκληρώνουμε τη βόλτα μας στην ατμοσφαιρική οικία Κοή, διάσημη για την οροφογραφία του σαλονιού της. Το αρχοντικό αυτό θα ανοίξει μάλιστα τις πόρτες του ως χώρος πολιτισμού και design αυτό το καλοκαίρι, συμμετέχοντας, μεταξύ άλλων, και στο φεστιβάλ Animasyros.
Αέρας μπελ επόκ στις Εξοχές
Ανηφορίζοντας με το αυτοκίνητο στους δρόμους που οδηγούν προς τα νότια της Ερμούπολης, οι λόφοι είναι καταπράσινοι και ο αέρας μοσχοβολά από τα ανοιξιάτικα λουλούδια. Συνειδητοποιώ ότι η Ερμούπολη υπήρξε από την ίδρυσή της ένα αστικό κέντρο και νιώθω την αίσθηση της εξοχής ως ευχάριστη εναλλαγή. Μια αντίστοιχη επιθυμία για καθαρό αέρα θα πρέπει να παρακίνησε και τους εύπορους Συριανούς να χτίσουν εξοχικές επαύλεις μέσα σε πευκώνες ή κοντά στη θάλασσα, σε περιοχές όπως το Πισκοπιό, η Ποσειδωνία και τα Χρούσα. Κάνουμε μια στάση στην Παρακοπή, τον παραθεριστικό οικισμό των κλωστοϋφαντουργών, και ο Δημήτρης Σταυρακόπουλος μου εξηγεί ότι κεντρικό αρχιτεκτονικό στοιχείο και επίκεντρο της κοινωνικής ζωής όλων των αντίστοιχων οικισμών ήταν η λέσχη και η εκκλησία, χτισμένες πλάι πλάι.
Ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι οι επαύλεις στα Χρούσα. Τους μεγάλους και πολυεπίπεδους κήπους τους, διακοσμημένους με κιόσκια, βοτσαλωτά και περιστεριώνες, είχαν σχεδιάσει γεωπόνοι από την Ιταλία και τη Βιέννη. Σε μια ασπρόμαυρη φωτογραφία του 1910, βλέπω κυρίες με φορέματα εποχής και καπελαδούρες να ποζάρουν μαζί με τον βασιλιά Γεώργιο στη βεράντα μιας έπαυλης. Ακόμα πιο εντυπωσιακή είναι η αρχιτεκτονική των εξοχικών κατοικιών της Ποσειδωνίας ή, αλλιώς, Ντελαγκράτσια. Εδώ ξεχωρίζουν οι πύργοι της μεγαλοπρεπούς έπαυλης Γεωργιάδη, αλλά και η έπαυλη Πετροκόκκινου, με περίτεχνα ξυλόγλυπτα στοιχεία και μια στέγη που μοιάζει σαν να βγήκε από παραμύθι της Ανατολής.
Βιομηχανική ιστορία
Στον ορίζοντα της Ερμούπολης δεν απομένουν παρά ελάχιστα από τα φουγάρα των περισσότερων των 65 εργοστασίων που λειτουργούσαν κάποτε εδώ. Το Βιομηχανικό Μουσείο, το οποίο και αποτελεί μέλος της Ευρωπαϊκής Διαδρομής Βιομηχανικής Κληρονομιάς, είναι ένας χώρος όπου μπορεί κανείς να ανακαλύψει την ιστορία τους. Ο υπεύθυνος λειτουργίας του μουσείου, Αχιλλέας Δημητρόπουλος, εξηγεί ότι ο πύργος ύψους 25 μ. που ορθώνεται στη μια του πλευρά ανήκε στο παλιό σκαγιοποιείο, στο οποίο και στεγάζεται το μουσείο. Το λιωμένο κράμα των μετάλλων περνούσε από ένα διάτρητο πλέγμα και σταγόνες του έπεφταν από την κορυφή του πύργου. Οι σταγόνες ψύχονταν από την αντίσταση του αέρα, με αποτέλεσμα να στερεοποιούνται πριν προσγειωθούν σε μια δεξαμενή με νερό και μετατραπούν σε σκάγια για κυνήγι.
Οι συλλογές του μουσείου περιλαμβάνουν προϊόντα και μηχανήματα που κατασκευάζονταν στη Σύρο αλλά και εισαγόμενη τεχνολογία που χρησιμοποιούσαν τα εργοστάσια του νησιού. Τα εκθέματα ζωντανεύουν μέσα από τις γλαφυρές περιγραφές του Αχιλλέα Δημητρόπουλου, ενώ ξεχωριστά ανάμεσά τους είναι ένα μηχάνημα του 1920 για την κατασκευή γυναικείων καλτσών και το Enfield 8000, το πρώτο ηλεκτρικό αυτοκίνητο που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1970. Ιδιαίτερο στοιχείο του βιομηχανικού παρελθόντος της Σύρου είναι και ο νοσταλγικός πέτρινος φάρος στο Γαϊδουρονήσι. Αποτελεί έναν από τους πρώτους που κατασκευάστηκαν στη χώρα, αλλά, κυρίως, σου δίνει την αίσθηση ότι έχει «παρακολουθήσει» σιωπηλά ολόκληρη την ιστορία αυτής της απροσδόκητα αστικής νησιωτικής πόλης.
Σημειωματάριο
ΜΕΤΑΒΑΣΗ
Από τον Πειραιά το ταξίδι για τη Σύρο με συμβατικό πλοίο διαρκεί περίπου τέσσερις ώρες (από 31 ευρώ η απλή μετάβαση).
ΔΙΑΜΟΝΗ
Syros Soul Luxury Suites (Πλατεία Μιαούλη, Ερμούπολη τηλ. 6983-317791). Στεγάζονται σε ένα ιστορικό κτίριο απέναντι από το Δημαρχείο της Ερμούπολης. Απολαμβάνουν προνομιακή θέα στη δημοφιλή πλατεία Μιαούλη, ενώ το εσωτερικό τους ακολουθεί λιτές, σύγχρονες διακοσμητικές γραμμές. Ευχάριστη έκπληξη αποτελούν τα βιβλία για την ιστορία της Σύρου που θα βρείτε στο δωμάτιο και στον χώρο υποδοχής. Από 80 ευρώ η σουίτα.
Aristide Hotel (Μπαμπαγιώτου 27, Ερμούπολη, τηλ. 6986-624881). Η οικογένεια Χατζηλία, που έχτισε την ιστορική αυτή οικία τη δεκαετία του 1920, δραστηριοποιούνταν στον χώρο της κλωστοϋφαντουργίας και της ναυτιλίας. Κι αυτό εξηγεί εν μέρει τα εξαιρετικά υλικά ‒όπως τα τούβλα από τη Μεγάλη Βρετανία‒ που χρησιμοποιήθηκαν για να χτιστεί το οίκημα. Μετά από μια επιμελή ανακαίνιση, ο χώρος προτάσσει το στοιχείο της τέχνης και της γαστρονομίας. Από 240 ευρώ το δίκλινο με πρωινό.
Elina Mansion (Παρακοπή, τηλ. 6974-869640). Στον άνω όροφο της εξοχικής κατοικίας Κουλούρη διατηρούνται ακόμη η ατμόσφαιρα και η γοητεία του 19ου αιώνα.
Ο χώρος μπορεί να φιλοξενήσει μέχρι έξι άτομα και οι τιμές ξεκινούν από τα 300 ευρώ ανά διανυκτέρευση.
ΦΑΓΗΤΟ
Λαουτάρι (Θερμοπυλών 18, Ερμούπολη, τηλ. 22810-79667). Παραδοσιακά μαγειρευτά με μοντέρνες πινελιές και ατμόσφαιρα ρεμπέτικου στα στενά πίσω από το λιμάνι της Ερμούπολης. Φιλοξενεί συχνά και ζωντανή μουσική.
Χύμα και τσουβαλάτα (Δον Ι. Στεφάνου, Άνω Σύρος, τηλ. 22810-76097). Οβελιστήριο της Άνω Σύρου στο οποίο, αν είστε τυχεροί, θα πετύχετε και ζωντανό ρεμπέτικο.
Perroquet Tranquille (Ποσειδωνία, τηλ. 22810-45700). Ένα αυθεντικό γαλλικό μπιστρό στεγασμένο σε χαριτωμένο παλιό αγροτόσπιτο.
Περί Τίνος (Πέτρου Ράλλη 7, Ερμούπολη, τηλ. 22810-85000). Μοντέρνα θαλασσινή κουζίνα με θέα τη θάλασσα. Πολύ κοντά βρίσκεται το Τελωνείο, το πρώτο δημόσιο κτίριο της νεότερης Ελλάδας.
ΑΓΟΡΕΣ
Velli (Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη 10, Ερμούπολη, τηλ. 22810-84935). Έργα του γλύπτη και ζωγράφου Γιάννη Βέλλη μαζί με αντικείμενα επιλεγμένων Ελλήνων καλλιτεχνών.
Zylo Eyewear (Κουντούρη 10, Ερμούπολη, τηλ. 22810-77070). Χειροποίητα γυαλιά με σκελετό φτιαγμένο από ξύλο.
Kind of Soφia (Κουντουριώτου 5, Ερμούπολη, τηλ. 6948-529500). Χειροποίητα κεραμικά της Σοφίας Κοκτσίδου.
Φύσις (Αγίου Νικολάου 2, Ερμούπολη, τηλ. 6973-358788). Σαπούνια και καλλυντικά που φτιάχνονται στη Σύρο.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Η Hermoupolis Heritage (hermoupolisheritage.com, τηλ. 6932-327703), εκτός από τη νυχτερινή ξενάγηση στην Κλωστοϋφαντουργία Ζησιμάτου, διοργανώνει επίσης εκδρομή με αυτοκίνητο Pony στις εξοχές της Σύρου αλλά και επίσκεψη του ιστορικού φάρου του λιμανιού με καΐκι.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ
Αξίζει να ζήσετε τη Σύρο και μέσα από σελίδες βιβλίων όπως:
- Η Μεγάλη Χίμαιρα του Μ. Καραγάτση (εκδ. Εστία)
- Η Χρυσώ της Ρίτας Μπούμη Παπά (εκδ. Σύγχρονη Εποχή)
- Μαύρα Μάτια του Μάνου Ελευθερίου (εκδ. Μεταίχμιο)
- Η Χαμένη Τάξη του Νίκου Δήμου (εκδ. Πατάκη)
