Κείμενο: Nina Burleigh ©2022 The New York Times Company / Απόδοση: Μαρία Κωβαίου
Στην Ισπανία υπάρχει μια διαδρομή όλο πεταλοειδείς αψίδες, παράθυρα σε σχήμα κλειδαρότρυπας και ορειχάλκινες πόρτες σκαλισμένες με αραβικά γράμματα. Περνάει από φρούρια γεμάτα πολεμίστρες, μαυριτανικά κάστρα που βλέπουν στη Μεσόγειο και μεγαλοπρεπή τζαμιά που ανακατασκευάστηκαν από τους χριστιανούς σε καθεδρικούς ναούς.
Έχοντας γεννηθεί από Ιρακινή μητέρα και Σουηδο-Αμερικανό πατέρα, πάντα με έλκυαν τόποι όπου η Δύση και η Ανατολή συγκλίνουν και τα όρια μεταξύ των δύο χάνονται. Το νότιο άκρο της Ισπανίας, μόνο μία ώρα απόσταση με πλοίο από τη Βόρεια Αφρική, είναι ένας τέτοιος τόπος.
Ήταν μέσα καλοκαιριού όταν ο σύζυγός μου και εγώ επισκεφθήκαμε ό,τι έχει απομείνει από την Ισπανία των Μαυριτανών – μέρη που έφεραν στον νου τις εικόνες, τους ήχους και τις μυρωδιές από επισκέψεις της παιδικής μου ηλικίας στην πατρίδα της μητέρας μου. Ακολουθώντας μια απίστευτα ρομαντική διαδρομή, περάσαμε από Σεβίλλη, Κόρδοβα, Γρανάδα, Μάλαγα, Ταρίφα, για να καταλήξουμε (διασχίζοντας με φέρι μποτ το Στενό του Γιβραλτάρ) στην Ταγγέρη του Μαρόκου. Οι αραβικές επιρροές στην Ισπανία χρονολογούνται από τις αρχές του 8ου αιώνα, όχι πολύ μετά την ίδρυση του Ισλάμ, όταν οι μουσουλμάνοι από τη Βόρεια Αφρική διέσχισαν το Στενό του Γιβραλτάρ (το όνομά του προέρχεται από το αραβικό «Τζέμπελ Τάρικ», που σημαίνει «το βουνό του Τάρικ»). Οι Ευρωπαίοι ονόμασαν τους εισβολείς Μαυριτανούς (από το όνομα «Mauri» –Μαύροι–, που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι για τους Βέρβερους, τους ιθαγενείς της Βόρειας Αφρικής). Με το πέρασμα των αιώνων, οι Μαυριτανοί άφησαν το αποτύπωμά τους στην ισπανική αρχιτεκτονική, μουσική, γαστρονομία και γλώσσα στην περιοχή που αποκαλούσαν τότε Αλ-Ανταλούς. Το όνομα, για παράδειγμα, του διασημότερου ήρωα της Ισπανίας, Ελ Σιντ, προέρχεται από τον αραβικό τιμητικό τίτλο Αλ-Σαΐντ, που σημαίνει «ο άρχοντας». O Μιγκέλ ντε Θερβάντες, με τη σειρά του, στο έργο του «Δον Κιχώτης» γράφει πως δεν είναι εκείνος ο συγγραφέας του βιβλίου, αλλά ο Άραβας ιστορικός Cide Hamete Benengeli (φανταστικό πρόσωπο), μια και το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αποτελεί μετάφραση ενός δικού του αραβικού χειρογράφου.
ΕΚΕΙ ΠΟΥ ΣΥΝΑΝΤΩΝΤΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ
Ξεκινήσαμε από τη Σεβίλλη, πρωτεύουσα της Ανδαλουσίας, φτάνοντας εκεί την ώρα που έδυε ο ήλιος. Το ήρεμο ποτάμι που διασχίζει τη Σεβίλλη και την Κόρδοβα ονομάζεται Γουαδαλκιβίρ – η ισπανική προφορά του αραβικού «al wadi-al-kabir», που σημαίνει «μεγάλη κοιλάδα». Πολλά ακόμη ονόματα ποταμών στην Ισπανία έχουν ως πρώτο συνθετικό την αραβική λέξη για την κοιλάδα ή την κοίτη του ποταμού, όπως Γουαδαλμεντίνα και Γουαδιάνα.
Νωρίς το επόμενο πρωί, ήπιαμε δύο διπλούς εσπρέσο συνοδεία bizcocho (ένα είδος κέικ) για να ξεπεράσουμε το τζετ λαγκ και έπειτα περπατήσαμε στη συνοικία που εξακολουθεί να ονομάζεται εβραϊκή, αν και οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν από εκεί πριν από περισσότερα από 500 χρόνια, με τελικό προορισμό τον Καθεδρικό και το Αλκάθαρ (βασιλικό ανάκτορο και αρχικά μαυριτανικό οχυρό).
Ο Καθεδρικός της Σεβίλλης (Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO και μία από τις μεγαλύτερες εκκλησίες στον κόσμο) χτίστηκε στη θέση ενός Μεγάλου Τεμένους του 12ου αιώνα. Η πελώρια ορειχάλκινη πύλη του Καθεδρικού είναι σκαλισμένη με την περίτεχνη γωνιώδη «κουφική γραφή» και είναι τόσο πλατιά ώστε να χωράει να περάσει ένα κοπάδι αλόγων.
Πουθενά στην Ανδαλουσία δεν υπάρχει ξεκάθαρη διαχωριστική γραμμή μεταξύ χριστιανικής και μουσουλμανικής αρχιτεκτονικής. Οι Ισπανοί χριστιανοί που κατέκτησαν τελικά τα μαυριτανικά εδάφη και εξόρισαν τους μουσουλμάνους και τους Εβραίους κατά τη διάρκεια της Ισπανικής Ιεράς Εξέτασης (οι διωγμοί ξεκίνησαν το 1492), δεν κατεδάφισαν όλα τα έργα των Μαυριτανών. Αντίθετα, χρησιμοποίησαν μουσουλμανικά διακοσμητικά στοιχεία στη δική τους αρχιτεκτονική, δημιουργώντας μια τεχνοτροπία που έμεινε γνωστή ως «Μουδέχαρ» (ο όρος χρησιμοποιήθηκε και για τους μουσουλμάνους της Ανδαλουσίας που παρέμειναν σε ισπανικά εδάφη, χωρίς όμως να ασπαστούν τον χριστιανισμό). Για παράδειγμα, σε μια μονή που επισκεφθήκαμε στη Σεβίλλη, εικόνες αγίων και ένας Εσταυρωμένος κρέμονται κάτω από ξύλινα ταβάνια με περίτεχνα γεωμετρικά σχέδια (χαρακτηριστικά της ισλαμικής, μη εικονιστικής τέχνης). Οι δύο πολιτισμοί και οι στιλιστικές τους διαφορές –η ισλαμική προτίμηση για σύνθετα γεωμετρικά μοτίβα και οι χριστιανικές αναπαραστάσεις ζωντανών πλασμάτων– συνυπάρχουν πλάι πλάι.
«CONVIVENCIA» ΘΑ ΠΕΙ «ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ»
Από τη Σεβίλλη οδηγήσαμε ανατολικά κατά μήκος του Γουαδαλκιβίρ μέχρι την Κόρδοβα, την οποία έχουν αποκαλέσει «στολίδι του κόσμου». Το πρώτο μας βράδυ στην πόλη ξυπνήσαμε λίγο πριν από την ανατολή του ηλίου από έναν παρατεταμένο ήχο σαν θρήνο, που ερχόταν από το ανοιχτό παράθυρο του ξενοδοχείου. Για μια στιγμή ήμουν πάλι πίσω στην καλοκαιρινή Βαγδάτη της παιδικής μου ηλικίας, στο μικρό κρεβάτι με την κουνουπιέρα στην ταράτσα του σπιτιού της γιαγιάς μου, και ξυπνούσα από τον ίδιο ήχο μέσα στην έναστρη νύχτα.
Οι μουεζίνηδες, που καλούν παραδοσιακά τους μουσουλμάνους για προσευχή, έχουν να ακουστούν από τους εκχριστιανισμένους μιναρέδες της Ανδαλουσίας εδώ και αιώνες. Το «duende» του φλαμένκο, όμως, τυχαίνει –και ίσως όχι κατά λάθος– να ακούγεται σχεδόν το ίδιο. «Duende» είναι μια περίπλοκη ισπανική λέξη που σημαίνει «πνεύμα, μαγεία και πάθος». Είναι επίσης το όνομα του θρηνητικού τραγουδιού χωρίς λόγια στην παραδοσιακή μουσική της Ισπανίας.
Οι μουσικολόγοι δεν είναι σίγουροι για την προέλευση του φλαμένκο. Σύμφωνα με μια ετυμολογία που πρότεινε ο Ανδαλουσιανός ιστορικός του 19ου αιώνα Blas Infante, η λέξη «φλαμένκο» έχει αραβική προέλευση και σημαίνει «αυτός που περιπλανάται στην ύπαιθρο». Οι γεμάτοι συναίσθημα θρήνοι του φλαμένκο, πάντως, εύκολα φέρνουν στον νου τα φαντάσματα εκατοντάδων χιλιάδων Εβραίων και μουσουλμάνων που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία ύστερα από επτά αιώνες συνύπαρξης.
Το τέμενος-καθεδρικός της Κόρδοβα, γνωστό και ως Μεθκίτα, είναι ακόμα ένα Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Εδώ, οι φυσικές και πνευματικές αντιθέσεις μεταξύ Ισλάμ και Χριστιανισμού είναι ενσωματωμένες στους τοίχους. Το πελώριο τζαμί μεγέθους 24.247 τ.μ. χτίστηκε το 784 και στη συνέχεια επεκτάθηκε από διαδοχικές γενεές μουσουλμάνων ηγεμόνων, των γνωστών χαλίφηδων. Ήταν ένα από τα πρώτα και πιο μεγαλοπρεπή τζαμιά της Ευρώπης, ένα «δάσος» από 865 κίονες που στηρίζουν 365 αψίδες κατασκευασμένες με εναλλάξ σειρές κόκκινων και λευκών σφηνόλιθων. Όταν στέκεσαι μπροστά στο επιχρυσωμένο, λαμπερό «μιχράμπ» (την ημικυκλική εσοχή που κανονικά υποδεικνύει την κατεύθυνση της Μέκκας, στην ανατολή, αν και η συγκεκριμένη δείχνει προς τον νότο), είναι σαν να κοιτάς κατάματα τον ήλιο.
Στη μέση της εμβληματικής αυτής ισλαμικής κατασκευής, οι Ισπανοί καθολικοί του 16ου αιώνα «εμφύτευσαν» έναν γοτθικό καθεδρικό. Από την κορυφή του κοντινού καμπαναριού (αλλοτινού μιναρέ, στον οποίο μπορείς να ανέβεις για μερικά ευρώ), ο καθεδρικός μοιάζει με εξωγήινο γοτθικό διαστημόπλοιο που προσγειώθηκε στη μέση της οροφής.
Η Καθολική Εκκλησία απαγορεύει στους μουσουλμάνους να προσεύχονται μέσα στο τέμενος-καθεδρικό. Στις αρχές του 1970, η κυβέρνηση της Σαουδικής Αραβίας προσφέρθηκε να καταβάλει στην Ισπανία εκατομμύρια δολάρια προκειμένου να μετακινήσει τον καθεδρικό έξω από το τζαμί και να τον χτίσει κάπου κοντά. Ο πρώην δικτάτορας της Ισπανίας, Φράνκο, υποστήριξε την ιδέα, αλλά ο επίσκοπος του καθεδρικού δεν συμφώνησε και τελικά το σχέδιο μπήκε στο συρτάρι.
Κατά την περίοδο της ακμής της, από το τέλος περίπου του 8ου μέχρι τον 10ο αιώνα, η Κόρδοβα ήταν τόπος μιας ασυνήθιστα γαλήνιας συνύπαρξης (convivencia) μεταξύ χριστιανών, Εβραίων και μουσουλμάνων. Την περίοδο εκείνη, Εβραίοι και χριστιανοί διανοούμενοι από όλη την Ευρώπη έρχονταν στη μαυριτανική αυτή έδρα για να μεταφράσουν κλασικά κείμενα από τα εβραϊκά, τα ελληνικά και τα λατινικά και να προσφέρουν τις γνώσεις τους στην εξέλιξη των τομέων της ιατρικής, της φιλοσοφίας, των μαθηματικών και της αστρονομίας.
Οι ιστορικοί δεν συμφωνούν σχετικά με τον βαθμό ανεκτικότητας των Ανδαλουσιανών την εποχή εκείνη, ενώ ακόμα και σήμερα εξακολουθούν να υπάρχουν διαμάχες σχετικά με το ποιος μπορεί να προσεύχεται μέσα στη Μεθκίτα. Σε μια συνέντευξη, όμως, που μου παρέθεσε ο δικηγόρος και ιστορικός του Πανεπιστημίου της Κόρδοβα, Antonio Manuel Rodríguez Ramos, υποστήριξε πως η convivencia ήταν γεγονός. «Εδώ στην Κόρδοβα, σε απόσταση 500 μέτρων βρίσκεις το τζαμί, το παρεκκλήσι του Αγίου Βαρθολομαίου και τη συναγωγή. Προσεύχονταν μαζί. Η convivencia ήταν πραγματική και διακόπηκε με τον διωγμό των Εβραίων και των μουσουλμάνων».
ΕΝΑ ΦΡΟΥΡΙΟ ΣΤΑ ΣΥΝΝΕΦΑ
Το πλέον εντυπωσιακό απ’ όλα τα μαυριτανικά φρούρια είναι η μεγαλειώδης Αλάμπρα στη Γρανάδα. Υπερίπταται πάνω από την πόλη σαν αντικατοπτρισμός. Ένα φρούριο στα σύννεφα. Μια βόλτα στον λαβύρινθο αυτόν από μουκάρνας (κυψελοειδείς θόλους) και τοίχους καλυμμένους με γυψομαρμάρινα έργα, μοιάζει με σουρεαλιστικό ταξίδι σε μια τεράστια βιτρίνα από σκαλισμένο φίλντισι. Το πελώριο συγκρότημα λέγεται πως είναι σχεδιασμένο ως περίπλοκο γεωμετρικό παιχνίδι. Ενδείξεις της μεγάλης προσήλωσης της ισλαμικής τέχνης στα μαθηματικά βρίσκονται παντού. Η ενσωμάτωση μοτίβων σε σχήμα αστεριού στα αψιδωτά ταβάνια, για παράδειγμα, απαιτούσε αμέτρητους, περίπλοκους υπολογισμούς – από ανθρώπινο μυαλό, όχι μηχανές.
Βρετανοί και Αμερικανοί συγγραφείς, συμπεριλαμβανομένων των Ουάσινγκτον Ίρβινγκ και Χένρι Γουόντσγουορθ Λονγκφέλοου, μίλησαν με ενθουσιαμό προσπαθώντας να περιγράψουν το (συνήθως φεγγαρόλουστο) μεγαλείο της Αλάμπρας. Κάποιοι από αυτούς πέρασαν, μάλιστα, ένα δυο βράδια εκεί, πάνω σε δάπεδα στρωμένα με πλακάκια και δίπλα σε σιντριβάνια και κομψά αψιδωτά αίθρια. Εμείς, πάλι, μείναμε σε ένα μικρό ξενοδοχείο, το Casa Morisca, η κεντρική αυλή του οποίου είχε στιλ μαυριτανικό. Είναι σκαρφαλωμένο σε έναν λόφο απέναντι και πολύ χαμηλότερα από το φρούριο, εκεί όπου ο ποταμός Ντάρο, που κάποτε συντηρούσε το μεγαλοπρεπές φρουριακό συγκρότημα, κυλάει πλάι στα υπαίθρια καφέ του γραφικού δρόμου Paseo de los Tristes.
Η Αλάμπρα ήταν το τελικό προπύργιο των τελευταίων μουσουλμάνων μοναρχών της Ισπανίας, των Νασριδών. Η τελετή παράδοσης των κλειδιών του φρουρίου στους καθολικούς ηγεμόνες –με τον Χριστόφορο Κολόμβο να παρευρίσκεται, λίγο πριν σαλπάρει για τη Δύση– σήμανε το τέλος 781 χρόνων μαυριτανικής Ισπανίας. Αλάμπρα είναι επίσης το όνομα που έχει ακόμα απήχηση στον αραβικό κόσμο, όπου ολόκληρες γενεές ανθρώπων, όπως η μητέρα μου –χριστιανή μεγαλωμένη στο μουσουλμανικό Ιράκ–, μεγάλωσαν ακούγοντας για το ξακουστό αυτό μέρος, το οποίο, όπως και εκείνη, δεν είχα επισκεφθεί ποτέ.
Κάτω από τους πύργους, η Γρανάδα σφύζει από φοιτητές, tapas μπαρ και υπαίθρια καφέ, μια περιοχή με καταστήματα, ακόμα και μια σκεπαστή αγορά (souk). Εδώ μπορείς να μυρίσεις το azafran (η αραβική και ισπανική λέξη για το σαφράν), που αναδίδεται από μικρά, διαφανή πλαστικά δοχεία. Μόνο στη Γρανάδα είδα τουριστικά μαγαζιά να πουλούν αναμνηστικά μπλουζάκια με το όνομα της πόλης στα αραβικά.
Στο τελευταίο σκέλος του ταξιδιού οδηγήσαμε νότια μέχρι εκεί που δεν πήγαινε άλλο. Το περίγραμμα της άκρης μιας άλλης ηπείρου (της βορειοαφρικανικής πατρίδας των πρώτων Μαυριτανών και της χώρας στην οποία κατέφυγαν πολλοί από τους Εβραίους και μουσουλμάνους της Ισπανίας) άρχισε να διαφαίνεται στον ορίζοντα πέρα από τη Μεσόγειο.
Με τα διαβατήριά μας στο χέρι, επιβιβαστήκαμε στο φέρι μποτ στο μικρό λιμάνι της Ταρίφα (που πήρε το όνομά της από τον Μαυριτανό διοικητή του στρατού, Tarif ibn Malik, και από την οποία προέρχεται η αγγλική λέξη για τους δασμούς «tariff»). Το σύντομο, φημισμένο πέρασμα μεταξύ των δύο ηπείρων υπήρξε ανέκαθεν όνειρό μου. Για 45 λεπτά παρακολουθούσα καθηλωμένη τα κύματα που χάιδευαν το πλαϊνό μέρος του πλοίου, σκεπτόμενη τον ρόλο που έχει διαδραματίσει η θάλασσα ανά τους αιώνες στη μετανάστευση και στην ανάμειξη των πολιτισμών. Αφήσαμε πίσω μας την Ευρώπη και αποβιβαστήκαμε σε έναν άλλο κόσμο, στην Ταγγέρη του Μαρόκου, μια αραβική πόλη της οποίας οι δρόμοι, όπως η Βαγδάτη των παιδικών μου χρόνων, μυρίζουν άνθη πορτοκαλιάς και ντίζελ.
Οι απόγονοι όσων εκδιώχθηκαν από την Ισπανία εξακολουθούν να κατοικούν στις βόρειες ακτές του Μαρόκου. Κάποιοι, μάλιστα, έχουν κρατήσει πραγματικά ή συμβολικά κλειδιά των χαμένων τους σπιτιών. Ένας από αυτούς τους απογόνους, ο Abdel El Akel, έχει ένα μεγάλο σιδερένιο κλειδί που περνάει εδώ και εκατοντάδες χρόνια από γενιά σε γενιά από τον εκάστοτε μεγαλύτερο άνδρα της οικογένειας. Ο πρώτος El Akel ήταν ένας εύπορος Νασρίδης χτίστης που απέδρασε από τη Γρανάδα το 1492 και έχτισε το πρώτο τζαμί στη μαροκινή πόλη Chefchaouen. Το τζαμί πήρε το όνομά του.
Η Ισπανία έχει προσφερθεί να επαναπατρίσει τους απογόνους των εκδιωγμένων Εβραίων, αλλά δεν έχει κάνει το ίδιο και για τους μουσουλμάνους, αν και κάποιοι το ζήτησαν. Ο El Akel μού είπε πως δεν επιθυμεί την ισπανική υπηκοότητα. Η οικογένειά του δεν ξέρει καν σε ποιο κτίριο αντιστοιχεί το κλειδί τους. Ο ίδιος όμως, ένας λεπτός, ήσυχος συνταξιούχος αρχιτέκτονας και τραπεζίτης, που με κάλεσε να συναντηθούμε στο εξοχικό του κοντά στην πόλη Τετουάν στα παράλια της Μεσογείου, κράτησε την κληρονομιά της οικογένειάς του ζωντανή, στέλνοντας τα τρία του παιδιά από μικρή ηλικία σε ισπανικά σχολεία. Και τα τρία συνέχισαν τις σπουδές τους σε πανεπιστήμια της Ισπανίας και τώρα ζουν και εργάζονται στη Γρανάδα – τα πρώτα μέλη της οικογένειας που επέστρεψαν μετά από τέσσερις αιώνες.
Το κλειδί του El Akel παρέμεινε στο Μαρόκο.