H Μελίνα Μερκούρη, ο Μαξιμίλιαν Σελ και ο Πίτερ Ουστίνοφ καθισμένοι στον ναυτικό όμιλο Καβάλας, καλοκαίρι του 1963, απαθανατίστηκαν με θέα τις Καμάρες, το σήμα κατατεθέν της πόλης, που είναι το υδραγωγείο της, κτισμένο στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Παράλληλα διακρίνεται η παραδοσιακή συνοικία της Καβάλας, η Παναγία, όπου τα τζαμιά της συμπλέκονται αρμονικά με τους τρούλους των εκκλησιών της περιοχής, ενώ η πόλη ήλπιζε σ’ ένα λαμπρό μέλλον, με τη νέα προκυμαία να φωτίζεται και τα κότερα να αράζουν στο κοσμικό ΝΟΚ.
Τη φωτογραφία αυτή ανακάλεσα πρόσφατα, όταν διευκόλυνα ένα συνεργείο Ελληνοαμερικανών, που γύριζε την ταινία «Αθηνά, Πρόμαχος» και απαιτούσε, μεταξύ άλλων, γυρίσματα σε πόλη οθωμανική. Πάλι η Καβάλα έπαιξε τον ρόλο της γέφυρας μεταξύ Ανατολής και Δύσης, όπως και στο «Τοπ Καπί». Οι δύο σκηνοθέτες μπήκαν στο τζαμί του Χαλήλ Μπέη, που χτίστηκε στο σημείο, όπου υπήρχαν απομεινάρια και στοιχεία από αρχαιοελληνικό ναό και αναπαλαιώθηκε, υποδειγματικά, πρόσφατα, περπάτησαν στα σοκάκια της παλιάς πόλης, ζαλίστηκαν από τη θέα της θάλασσας που αγκάλιαζε το Μονόπετρο και τα Μπεντένια, σκαρφάλωσαν στο Κάστρο και ανατρίχιασαν από την υγρασία της παλιάς φυλακής, ζωντάνεψαν φαντάσματα και γοητεύτηκαν από την πατίνα του χρόνου που περικύκλωνε σαχνισιά και κάστρα. Μύρισαν τις πορτοκαλιές του Ιμαρέτ, που ήταν το αγαπημένο δέντρο του ιδρυτή του Μωχάμετ Αλη και στη συνέχεια ήπιαν τον καφέ τους στο κονάκι του που εξιστορεί τέλεια τη λειτουργία και την οίκηση επί της οθωμανικής εποχής και τον τρόπο που αναπτυσσόταν η αστική κατοικία εδώ.
Ακόμη μια φορά συνειδητοποίησα πόσο συνδεδεμένη είναι η μοίρα της Καβάλας με το πολυπολιτισμικό παρελθόν της και ότι αυτό πρέπει να αναδείξουμε όσο μπορούμε, για να την παραδώσουμε πιο πλούσια και πιο ενδιαφέρουσα στους επισκέπτες της. Μια πόλη, με το προνόμιο να έχει υπάρξει σταθμός στην Εγνατία οδό, ένας τόπος που καταστράφηκε, αναστήθηκε και εποικίσθηκε πολλές φορές, είδε Μακεδόνες βασιλείς με αίγλη να εκστρατεύουν στην Ανατολή, Ρωμαίους αυτοκράτορες να μονομαχούν στους Φιλίππους, τον Παύλο και τους πρώτους Χριστιανούς να αποβιβάζονται εδώ, Βυζαντινούς, και Οθωμανούς, Σταυροφόρους, Νορμανδούς, Ενετούς και άλλους, όλες τις φυλές που τη διέσχιζαν για αιώνες για να οδηγηθούν στην Κωνσταντινούπολη.
Βράδυ στις καπναποθήκες
To συνεργείο λήψης αρχικά δεν ήθελε να κινηματογραφήσει τις καπναποθήκες, που στον μεσοπόλεμο έφταναν τις 160, ενώ οι εργαζόμενοί τους υπολογίζονταν σε 14.000 άτομα και που σήμερα είναι πολύ λιγότερες, αλλά ωστόσο μαρτυρούν το καπνεμπορικό παρελθόν της πόλης. Κι όμως όταν το βράδυ τους οδηγήσαμε για ποτό σε μια από αυτές που μετατράπηκε σε μπαρ και μουσική σκηνή, γοητεύτηκαν από τα καλντερίμια και το αρχιτεκτονικό σύνολο της περιοχής και έκαναν λήψεις κι εδώ, χρησιμοποιώντας το δικό τους περίεργο φωτισμό που έκανε τα κτίσματα (τα περισσότερα μετρούσαν ζωή ενός και πλέον αιώνα) να αποκτούν ξανά τη ζωντάνια και να αφηγούνται τις περιπέτειές τους.
Μας ζήτησαν να τους υποδείξουμε για τις ανάγκες της ταινίας τους ένα αρχοντικό των αρχών του αιώνα και η επιλογή μας, ενώ θα ήταν δύσκολη πριν από σαράντα χρόνια, γιατί διασώζονταν πάμπολλα στην αστική συνοικία του Αγίου Ιωάννου. σήμερα φάνταζε περιορισμένη. Ελάχιστα, εξαίρετα δείγματα του παρελθόντος, πνίγονται ανάμεσα στις αφόρητες πολυκατοικίες. Ομως αυτοί γοητεύτηκαν από τα ετερόκλητα δείγματα αρχιτεκτονικής της περιοχής, που μαρτυρούν το δυτικό και αστικό παρελθόν της πόλης, διέκριναν το κτίριο της μονής Λαζαριστών, όπου κι η καθολική εκκλησία της Καβάλας, το παλιό κτίριο του βαρόνου Αδόλφου Βηξ φον Ζολνάι και σημερινό δημαρχείο, την κατοικία και τα γραφεία του καπνέμπορου Πιέρ Ερτζοχ, κτισμένο στο τέλος της δεκαετίας του 1890, τη Μεγάλη Λέσχη της ελληνικής κοινότητας Καβάλας,κτισμένη το 1910, που σήμερα ανακαινίζεται εκ βάθρων και το πίσω από αυτήν Ελληνικό Παρθεναγωγείο, ενώ το Μέγαρο Δ. Τόκου, χτισμένο το 1879 και ήδη σήμερα Εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων και νεωτέρων μνημείων έκλεινε τη σειρά της αστικής πόλης που αναπτύχθηκε στις αρχές του εικοστού αιώνα.
Πεντακάθαρες παραλίες
Οταν κινηματογραφούσαν από τις διάφορες γωνιές τους έκανε εντύπωση πως μέσα στον πολεοδομικό ιστό μέτρησαν τρεις παραλίες και μας ρώτησαν εάν τα νερά είναι καθαρά και εάν επιτρεπόταν το κολύμπι. Τους διαβεβαιώσαμε πως ναι (ο νομός συγκεντρώνει δώδεκα γαλάζιες σημαίες εξάλλου και είναι ο τρίτος βραβευμένος νομός της χώρας) και απογοητεύτηκαν, που δεν ήρθαν καλοκαίρι για να συνδυάσουν και τα θαλασσινά μπάνια.
Η μπάντα της Ταξιαρχίας παιάνιζε, απόγευμα Κυριακής, στην υγρή και άδεια από κόσμο πόλη και κατευθυνόταν στην κεντρική πλατεία για την υποστολή της σημαίας, όταν επιστρέφαμε από ένα ακόμη γύρισμα. Για χρόνια η στερεότυπη εικόνα αυτή μιας επαρχίας που γερνά και μαραζώνει, συνόδευε την πόλη, στα διάφορα ντοκιμαντέρ που γυρίζονταν γι’ αυτήν. Ομως δεν είναι μια εικόνα που αντιπροσωπεύει την Καβάλα πια.
Η πλούσια ιστορική κληρονομιά, η παράδοση των εντόπιων, που συμπλέκεται με τις μυρωδιές της Ανατολής μέσω των προσφύγων Ελλήνων, που την εποίκισαν, η ιστορία από την αρχαία, ρωμαϊκή, βυζαντινή και οθωμανική εποχή, αλλά και το παρελθόν που δεν είναι μόνο οθωμανικό, αλλά ούτε και δυτικό, ίσως κάτι ενδιάμεσο, μεταξύ Ανατολής και Δύσης, κάτι στο μεταίχμιο, που δεν αποφασίζει πού θα καταλήξει, δίνουν στην πόλη μια μοναδικότητα, που την ανασύρει από την αφάνεια και την ωθεί, με αξιώσεις, προς το μέλλον.
* Ο κ. Κοσμάς Χαρπαντίδης είναι πεζογράφος. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του είναι η συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Κρυφές αντοχές» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.