Επιστρέφουμε στην πρωτεύουσα της Γερμανίας, όχι για να αναδείξουμε άλλη μια ανερχόμενη γειτονιά της, αλλά για να μελετήσουμε το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της: από τη δραματική τύχη των Εβραίων την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι τις πολιτικές που χαράσσονται σήμερα στο υπουργείο Εξωτερικών και, ασφαλώς, στο Κοινοβούλιό της.
1. Ενα πρωινό στη Νέα Συναγωγή
Είναι πρωί, έχει δροσιά, έχουμε πιει στο πόδι τον καφέ του ξενοδοχείου κι εγώ είμαι από αυτούς που δεν έχουν ξυπνήσει ακόμα καλά-καλά. Την πρώτη εικόνα της Νέας Συναγωγής του Βερολίνου την αποκτώ εν κινήσει, πριν σταματήσει το πουλμανάκι: δύο μικρούς και έναν μεγάλο τρούλο, πλουμιστούς, εντυπωσιακούς, χρυσούς. Τη μισοκοιμισμένη μου ηρεμία, σε συνδυασμό με το χάζι στη βαριά, περίτεχνη, σχεδόν βασιλική ομορφιά της Συναγωγής, διακόπτει, εν τέλει, ο φύλακας της εισόδου, που μας ζητάει να βάλουμε τις τσάντες μας στο μηχάνημα ελέγχου (σαν αυτά που έχουν στο αεροδρόμιο). Εκεί… σαν να ξυπνάω λίγο απότομα. Δεν ξέρω αν τέτοιου είδους έλεγχοι συνηθίζονται στη Γερμανία, πάντως μου κάνει μεγάλη εντύπωση ότι, για να μπεις σε έναν θρησκευτικό-μουσειακό χώρο, πρέπει να περάσεις από έλεγχο ασφαλείας.
Αυτό το αόρατο βάρος, η αίσθηση συναγερμού που εισπράττει κανείς στην είσοδο της Νέας Συναγωγής ταιριάζει απόλυτα με την ιστορία της – μια ιστορία 148 ετών, που μοιάζει με ματωμένο νυφικό, μια ιστορία που «όπως όλες, γράφεται όταν τα πράγματα παίρνουν δραματική τροπή». Ο Hermann Simon είναι διευθυντής της Νέας Συναγωγής. Γεννημένος το 1949 και βέρος Βερολινέζος, είναι ο κατάλληλος άνθρωπος για να μας μιλήσει για ένα κτίριο που, πριν από όλα, στέγασε «το αίτημα και τις ελπίδες των Εβραίων για ίση μεταχείριση».
Η Νέα Συναγωγή χτίστηκε το 1866 με σκοπό να καλύψει τη δυσλειτουργικότητα της προηγούμενης, που δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει το ποίμνιο, καθώς ήταν μικρή. Οσο περνούσε ο καιρός, τόσο ο εβραϊκός πληθυσμός του Βερολίνου αυξανόταν, ώσπου έφτασε η συνταρακτική, για τη ζωή των Εβραίων, δεκαετία του ’30 και πιο συγκεκριμένα η ιστορική 9η Νοεμβρίου του 1938, η επονομαζόμενη και «Νύχτα των Κρυστάλλων», δηλαδή το πρώτο μαζικό πογκρόμ ενάντια στους Εβραίους της Γερμανίας. Εκείνο το βράδυ, η Νέα Συναγωγή βανδαλίστηκε. Σώθηκε χάρη σε έναν θαρραλέο αστυνομικό, τον Otto Bellgardt, που έφτασε στο σημείο το πρωί της 10ης Νοεμβρίου και διέταξε τους ναζί εισβολείς να φύγουν. Παρ’ όλα αυτά, θα ήταν παράδοξο να γλιτώσει η Συναγωγή με όλα όσα επακολούθησαν στο Βερολίνο. Στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το κτίριο πήρε φωτιά μετά από βομβαρδισμούς των Συμμάχων, ενώ τη δεκαετία του ’50 κατεδαφίστηκε το κεντρικό κλίτος από τους Ανατολικογερμανούς (πιθανώς επειδή υπήρχαν φόβοι κατάρρευσης).
Γύρω στα τέλη του ’80 αποφασίστηκε η ανακατασκευή της Συναγωγής, με ένα όμως πολύ συγκεκριμένο σκεπτικό: να μείνουν ορατές οι ουλές της ιστορίας. Οι εργασίες διήρκεσαν γύρω στα επτά χρόνια, στη διάρκεια των οποίων άλλαξαν άρδην οι εγχώριες πολιτικές συνθήκες. Δηλαδή, το 1988, οπότε ξεκίνησε η ανοικοδόμηση, οι υπεύθυνοι φοβούνταν ότι τα αυτοκίνητα της Ανατολικής Γερμανίας, επειδή είναι ρυπογόνα, μπορεί να βλάψουν το κτίριο, ενώ, όταν ολοκληρώθηκε το έργο, το 1995, δεν υπήρχε Ανατολική Γερμανία…
Σήμερα, η ανακαινισμένη Νέα Συναγωγή βρίσκεται στο κέντρο της ενοποιημένης πρωτεύουσας και λειτουργεί ως Ιδρυμα. Είναι ένας μουσειακός-εκθεσιακός χώρος με περίπου 120.000 επισκέπτες το χρόνο και ένα πολύ μεγάλο αρχείο που σχετίζεται με την ιστορία των Εβραίων.
> Πληροφορίες για τη Νέα Συναγωγή (Neue Synagoge Berlin – Centrum Judaicum) θα βρείτε στο www.centrumjudaicum.de. Το εισιτήριο εισόδου στο μουσείο κοστίζει 3,5 ευρώ (υπάρχουν και επιμέρους εκθέματα με άλλο εισιτήριο). Oranienburger Straße 28 – 30, T/+49-308.802.8300.
2. Ενενήντα λεπτά στη Βίλα Βάνζεε
Τη Νέα Συναγωγή ακολουθεί η επίσκεψη σε έναν χώρο με παρόμοιο, αν όχι μεγαλύτερο, συμβολικό φορτίο: τη βίλα της Διάσκεψης της Βάνζεε, ένα πανέμορφο κτίριο στα προάστια του Βερολίνου, περιτριγυρισμένο από φυλλωσιές. Τη γνωριμία μας με αυτόν τον ιστορικό χώρο αναλαμβάνει η δρ Εlke Gryglewski, μια γυναίκα που είναι επιφορτισμένη να αναλύσει την πιο βαριά και ντροπιαστική ιστορική περίοδο της πατρίδας της, και το κάνει με πολύ θάρρος. Δεν κουκουλώνει τα γεγονότα, αντιθέτως τα παρουσιάζει γυμνά, ανυπεράσπιστα, καθόλου ωραιοποιημένα, όπως η ίδια θεωρεί ότι εκτυλίχθηκαν.
Η βίλα, λοιπόν, είναι το μέρος στο οποίο στις 20 Ιανουαρίου 1942 συναντήθηκαν 15 άντρες σε μια συζήτηση που διήρκεσε μόλις 90 λεπτά… Η συζήτηση έμεινε στην ιστορία ως «Διάσκεψη της Βάνζεε» και είχε θέμα την εξόντωση του εβραϊκού πληθυσμού ολόκληρης της Ευρώπης (11 εκατομμυρίων ατόμων). Στη διάσκεψη συμμετείχαν δεκαπέντε ναζί γραφειοκράτες, με επικεφαλής το μεγαλοστέλεχος των SS, Reinhard Heydrich (γνωστό και ως «Ξανθό Κτήνος», «Δήμιο» ή «Χασάπη της Πράγας»). Το 15μελές συμβούλιο συζήτησε για τους τρόπους με τους οποίους θα απαλλάσσονταν από τους απανταχού Εβραίους της Ευρώπης, ενώ έχει ενδιαφέρον να δει κανείς τις εξαιρέσεις με τις οποίες πλαισίωσαν τον κανόνα τους, όπως το να μην εξοντώσουν τους -χρήσιμους για το Γ΄ Ράιχ- Εβραίους που δούλευαν στην πολεμική βιομηχανία.
Πέρα από το τι συζητήθηκε στη διάσκεψη, η δρ Gryglewski στέκεται πολύ στη στάση που κράτησε η γερμανική κοινωνία την περίοδο ανόδου του ναζισμού, στους απλούς Γερμανούς δηλαδή που στήριζαν το καθεστώς και επειδή το στήριζαν, ήταν διατεθειμένοι να δεχτούν και τους διωγμούς του. Μας δείχνει διάφορες φωτογραφίες, κυρίως με Εβραίους που εκδιώκονταν μαζικά, βαδίζοντας, εν είδει πομπής, στη μέση του δρόμου, ενώ στα πεζοδρόμια στέκονταν πολίτες που παρακολουθούσαν τη σκηνή. Γίνεται οι Γερμανοί να μην ήξεραν τι συνέβαινε, τη στιγμή που οι Εβραίοι δεν απομακρύνονταν τη νύχτα, στα κλεφτά, αλλά, όπως δείχνουν οι φωτογραφίες, μέρα μεσημέρι; Κατά πάσα πιθανότητα, «εκείνοι που πραγματικά ήθελαν να ξέρουν τι συνέβαινε με τους Εβραίους μπορούσαν να μάθουν». Ο χαρακτήρας των
διωγμών ήταν τέτοιος, που έδινε τη δυνατότητα στον πληθυσμό να βλέπει τι γίνεται, αλλά ταυτόχρονα να μπορεί να πείσει τον εαυτό του ότι δεν είδε τίποτα.
Σήμερα, η συζήτηση στη Γερμανία σχετικά με αυτά τα -τόσο πονεμένα- θέματα είναι πραγματικά ζωντανή. Αφού πέρασαν δύο ολόκληρες γενιές που βυθίστηκαν στη σιωπή, η τρίτη πια γενιά μετά τον πόλεμο τα «έβγαλε όλα στη φόρα», και αυτή η εξωστρέφεια είναι που μάλλον «επιτρέπει» στη δρα Gryglewski να μιλάει με νηφαλιότητα για το πόσο δύσκολο ήταν για εκείνη να ακούει έναν παλιό οικογενειακό φίλο να λέει ότι «“έχει ταξιδέψει στη Γαλλία” ή “έχει επισκεφτεί την Ελλάδα”», κρύβοντας το γεγονός ότι αυτά τα μέρη τα γνώρισε ως στρατιώτης, τη στιγμή που αυτό ήταν κάτι που «το ξέραμε όλοι»…
> Πληροφορίες για μια επίσκεψη στο κτίριο της Διάσκεψης της Βάνζεε θα βρείτε στο www.ghwk.de. H έκθεση είναι ανοιχτή καθημερινά από τις 10 π.μ. μέχρι τις 6 μ.μ. με ελεύθερη είσοδο (με κάποιες εξαιρέσεις, βλ. site). Am Grossen Wannsee 56-58, Τ/+49-308.050.010 (ξεναγήσεις).
3. Γράμματα και σημειώσεις από το Ολοκαύτωμα
Μακριά από τα προάστια, στο κέντρο πια του Βερολίνου, βρισκόμαστε στη συμβολή των οδών Cora-Berliner και Hannah-Arendt, στην έκθεση που λειτουργεί στον υπόγειο χώρο, κάτω από το «Μνημείο για τους Δολοφονημένους Εβραίους της Ευρώπης». Πρόκειται για μια πλούσια και καλοφτιαγμένη συλλογή ντοκουμέντων που αποτίνει φόρο τιμής στα θύματα του Ολοκαυτώματος. Πρώτη εικόνα: έξι μεγάλα πορτρέτα σε απόχρωση σέπιας, τέσσερις ενήλικοι και δύο παιδιά -ένα κορίτσι και ένα αγοράκι με κοστούμι και γραβάτα- που συμβολικά αντιπροσωπεύουν τα… περίπου έξι εκατομμύρια θύματα.
Προχωράμε. Στο χώρο υπάρχουν διάφορα εκθέματα, από χάρτες, ημερολόγια, γράμματα, σημειώσεις που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια των διωγμών, ονόματα και σύντομες βιογραφίες δολοφονημένων και αγνοουμένων μέχρι φωτογραφίες και προσωπικά έγγραφα που παρουσιάζουν τους διαφορετικούς τρόπους ζωής των Ευρωπαίων Εβραίων πριν από το Ολοκαύτωμα. Υπάρχουν ακόμη και αναφορές σε Εβραίους της Ελλάδας. Ξεχωρίζει η εικόνα με την πλαστή ταυτότητα μιας Ελληνοεβραίας, της Αννας Ναχμία. Δίπλα στη φωτογραφία μιας γυναίκας με λευκό γιακαδάκι και μαλλιά έως τον ώμο αναγράφονται τα στοιχεία της: όνομα «Αννα Οικονομίδου», θρήσκευμα «Χριστιανή Ορθόδοξος»…
Παραδίπλα, σε έναν τοίχο, διαβάζουμε τα στατιστικά σχετικά με τους Εβραίους του Βερολίνου. Από τις 160.000 που ζούσαν στην πόλη στις αρχές του 1933, μόλις οι 8.000 επέζησαν, ενώ οι 90.000 μετανάστευσαν, οι 55.000 δολοφονήθηκαν και οι 7.000 αυτοκτόνησαν. Ενας από αυτούς ήταν και ο Richard Oschinski, 65χρονος επιχειρηματίας και βετεράνος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που έδωσε τέλος στη ζωή του στο διαμέρισμά του, στην οδό Bozener Strasse 10, στις 9 Αυγούστου 1942. Τρία χρόνια πριν, η κόρη του Lore είχε διαφύγει στη Μεγάλη Βρετανία, ενώ λίγο αργότερα την ακολούθησε και η μητέρα της Herta. Πριν δώσει τέλος στη ζωή του, ο Richard Oschinski τούς έγραψε ένα σύντομο σημείωμα: «Πολυαγαπημένες μου Herta και Lore! Δεν θα ξαναϊδωθούμε. Εύχομαι και στις δυο σας τα καλύτερα. Να με σκέφτεστε με αγάπη, όπως σας σκέφτομαι κι εγώ. Σας χαιρετώ για τελευταία φορά και σας φιλώ και τις δύο. Εγώ τελείωσα».
Με αυτόν τον τρόπο αποχαιρέτησε την οικογένειά του ένα από τα αμέτρητα θύματα αυτού του τόσο άδικου παιχνιδιού που έλαβε χώρα στην Ευρώπη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ταυτόχρονα, όμως, ίσως να πέτυχε και μια μικρή, άυλη, νίκη απέναντι στο ναζισμό: με την πράξη του ο αυτόχειρας αφαίρεσε -σε συμβολικό επίπεδο- από τους ναζί το περιθώριο να αντιμετωπίζουν τους Εβραίους σαν να είναι μια ριγέ στολή με κίτρινο αστέρι. Οι ριγέ στολές με τα κίτρινα αστέρια δεν μπορούν να πάρουν μια κατάσταση στα χέρια τους (ακόμη κι αν αυτό σημαίνει να αυτοκτονήσουν). Ενα υποκείμενο με βούληση μπορεί.
Φεύγοντας από τον εκθεσιακό χώρο, ανεβαίνουμε επάνω, στο υπαίθριο, ανισόπεδο μνημείο. Σε μια έκταση 19.000 τ.μ. έχουν στηθεί 2.711 τσιμεντένιοι στύλοι διάφορων μεγεθών, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας απέραντος γκριζωπός λαβύρινθος. Παρότι το μνημείο βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, όταν μπεις μέσα και προχωρήσεις λίγο, απομονώνεσαι απ’ οτιδήποτε συμβαίνει γύρω. Στην αρχή είναι ελαφρώς αστείο να είσαι ολομόναχος και να περιπλανιέσαι, αλλά έπειτα από λίγο σε γυροφέρνει μια ασφυξία και θέλεις να βρεις το δρόμο προς τα έξω. Μάλλον οι δημιουργοί του έργου το έφτιαξαν επίτηδες κλειστοφοβικό, για να βιώσει ο επισκέπτης ελάχιστο από το συναίσθημα απελπισίας που ένιωθαν οι Εβραίοι που ζούσαν, μόλις πριν από μερικές δεκαετίες, στη ναζιστική Ευρώπη.
> Η έκθεση είναι ανοιχτή Τρίτη – Κυριακή από τις 10 π.μ. μέχρι τις 7 μ.μ. (τα συγκεκριμένα ωράρια είναι για την περίοδο Οκτωβρίου – Μαρτίου). Κάθε Σάββατο στις 3 μ.μ. διοργανώνεται δωρεάν ξενάγηση μιάμισης ώρας στα Αγγλικά, στο μνημείο και -συνοπτικά- στην έκθεση. Γενικές πληροφορίες θα βρείτε στο www.stiftung-denkmal.de. Cora-Berliner-Straße 1.
4. Στην ταράτσα του ομοσπονδιακού υπουργείου Εξωτερικών
Οι ξεναγήσεις στο Βερολίνο δεν τελειώνουν ποτέ, υπάρχουν άπειρα πράγματα που μπορεί να δει κανείς σε αυτή την πόλη. Μια ξενάγηση, όμως, που δεν είναι καθόλου συνηθισμένη είναι στο γερμανικό υπουργείο Εξωτερικών. Και επειδή δεν έχεις συχνά την ευκαιρία να περάσεις το κατώφλι του συγκεκριμένου κτιρίου, αν σου τύχει, έχεις την περιέργεια να το δεις από την κορυφή έως τα νύχια. Να ανεβοκατέβεις τους ορόφους χρησιμοποιώντας τα παλιά ξύλινα ασανσέρ (αυτά που δεν έχουν πόρτα και είναι σε διαρκή κίνηση, με αποτέλεσμα να πρέπει να κάνεις ένα μικρό σάλτο τη σωστή στιγμή για να μπεις μέσα), να γευματίσεις, σαν άλλος διπλωμάτης, στο Internationaler Club, δοκιμάζοντας την πιο γευστική βελουτέ κολοκυθόσουπα που έχει μαγειρευτεί από καταβολής σούπας, να φτάσεις μέχρι την ταράτσα του κτιρίου και να πιέσεις έναν νεαρό του Γραφείου Τύπου του υπουργείου να σου κάνει μια υποτυπώδη ξενάγηση της πόλης από εκεί ψηλά. Εν μέσω ψιχάλας και ομίχλης, και παρότι ο νεαρός κύριος βιαζόταν, μου την κάνει τελικά τη χάρη, μιλώντας μου για την πόλη που απλώνεται μπροστά μας, για τον Πύργο της Τηλεόρασης, το Νησί των Μουσείων, τον Γαλλικό Καθεδρικό και τον πανέμορφο Καθεδρικό του Βερολίνου με τους πράσινους τρούλους, πίσω από την αίγλη και το βάρος του οποίου διακρίνεις μια τόση δα υποψία παραίτησης, που τον κάνει ακόμη πιο γοητευτικό.
Βλέπουμε κι άλλα από εκεί πάνω. Μικρούς ουρανοξύστες με παράθυρα-καθρέφτες, γραμμικά κτίσματα σε αποχρώσεις κεραμιδί-φιστικί, τρούλους, τρουλίσκους και άπειρους λεπτοκαμωμένους γερανούς που επιβεβαιώνουν με την παρουσία τους ότι το ενοποιημένο Βερολίνο, 25 χρόνια μετά την πτώση του Τείχους, είναι ένα αχανές γιαπί – μια πόλη πραγματικά στα «πάνω της», όπου ο κατασκευαστικός οργασμός συνοδεύεται από μια διαρκή επανανοηματοδότηση των συμβόλων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού είναι η κατεδάφιση του Palast der Republik (κτίριο του κοινοβουλίου της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας), για να ανεγερθεί στο ίδιο σημείο το κτίσμα που προϋπήρχε, το πάλαι ποτέ χειμερινό ανάκτορο των Πρώσων βασιλέων και των Γερμανών αυτοκρατόρων (Stadtschloss), το οποίο, όταν ολοκληρωθούν οι εργασίες ανακατασκευής, θα λειτουργεί ως μουσείο (και θα ονομάζεται Humboldtforum). Αυτή η παράδοξη αντικατάσταση υποδεικνύει ότι τελικά, όπως όλοι μας, έτσι και η Γερμανία έχει… ένα άγχος ταυτότητας: επιλέγει να γκρεμίσει ένα τοπόσημο που συνδέεται με την Ανατολική Γερμανία, άρα και με τη διχοτόμηση του έθνους, για να το αντικαταστήσει με το ομοίωμα ενός παλατιού του παρελθόντος που συμβολίζει την ενότητα.
Η ώρα πέρασε… Δυστυχώς, παρά τα τόσα ενδιαφέροντα που μπορεί κανείς να δει από την ταράτσα του γερμανικού ΥΠ.ΕΞ., πρέπει να την εγκαταλείψουμε – οι ψιχάλες το έχουν γυρίσει σε βροχή και η ομίχλη κάνει την πόλη να δείχνει θολή. Μακάρι να είχαμε χρόνο να ψαχουλέψουμε περισσότερο αυτό το ξεχωριστό, παλιομοδίτικο περιπετειώδες κτίριο, που χτίστηκε το 1934 ως παράρτημα της -τότε κεντρικής τράπεζας- Reichsbank, αργότερα χρησιμοποιήθηκε ως έδρα της Κεντρικής Επιτροπής του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος της Γερμανίας και σήμερα φιλοξενεί στους κόλπους του τους ανθρώπους που χαράσσουν την εξωτερική πολιτική της Γερμανίας. Οι οποίοι, αν ποτέ θελήσουν να ανεβούν στην ταράτσα για να καπνίσουν, ας πούμε, ένα χαλαρό τσιγάρο, ξέρουμε πολύ καλά τι θα αντικρίσουν: ολόκληρο το Βερολίνο στο πιάτο.
> Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για την ιστορία του κτιρίου που στεγάζει το ομοσπονδιακό υπουργείο Εξωτερικών, επισκεφτείτε το www.germany.info/Vertretung/usa/en/__pr/GIC/FWW__News/09__Unity__ForeignOffice__PM.html.
To κτίριο βρίσκεται στην οδό Werderscher Markt 1.
5. Στον γυάλινο θόλο του Ράιχσταγκ
Η τελευταία στάση του ταξιδιού μας είναι στον γυάλινο θόλο του Ράιχσταγκ, του κτιρίου του γερμανικού Κοινοβουλίου, που, όπως όλα τα κτίρια του παλιού Βερολίνου, έτσι και αυτό κουβαλάει μεγάλη ιστορία, από την περίεργη φωτιά του 1933 μέχρι τις επιθέσεις του Κόκκινου Στρατού στη διάρκεια της Μάχης του Βερολίνου. Το κτίριο ανακαινίστηκε τη δεκαετία του ’90 από τον αρχιτέκτονα Norman Foster, παρ’ όλα αυτά διατηρήθηκαν κάποιες χαρακιές από το ταραγμένο παρελθόν του (συνθήματα σαν το «Χίτλερ καπούτ», γραμμένα σε κυριλλικό αλφάβητο από Σοβιετικούς στρατιώτες…). Το πιο εντυπωσιακό σημείο του σημερινού Ράιχσταγκ είναι ο γυάλινος θόλος του, τεράστιος, διάφανος, φουτουριστικός, με θέα 360 μοιρών, από τον οποίο μάλιστα φαίνεται και το εσωτερικό του Κοινοβουλίου. Ο θόλος πλημμυρίζει διαρκώς από κόσμο, που περπατάει στους κυκλικούς διαδρόμους με τα ακουστικά στα αυτιά παρακολουθώντας μια ηχογραφημένη ξενάγηση. Αξίζει οπωσδήποτε η επίσκεψη!
> Πληροφορίες για κρατήσεις θα βρείτε στο www.bundestag.de/htdocs_e/visits/kuppel. H είσοδος είναι ελεύθερη. Platz der Republik 1.
Για ένα ταξίδι στο Βερολίνο θα βρείτε αρκετές επιλογές πτήσεων από διαφορετικές αεροπορικές εταιρείες, είτε απευθείας είτε με ενδιάμεση στάση (σε Στουτγάρδη, Βιέννη, Φρανκφούρτη, Μόναχο κ.α.). Σε αναζήτηση που κάναμε για τα τέλη Οκτωβρίου – αρχές Νοεμβρίου, βρήκαμε, μεταξύ άλλων, πτήσεις με τη Lufthansa (Αθήνα – Βερολίνο μέσω Μονάχου, διάρκεια 4 ώρες και 35 λεπτά / Βερολίνο – Αθήνα μέσω Φρανκφούρτης, διάρκεια 5 ώρες και 20 λεπτά, κόστος περί τα 280 ευρώ), αλλά και με την Aegean απευθείας (διάρκεια περίπου 2 ώρες και 50 λεπτά, κόστος περί τα 272 ευρώ). Το ταξίδι Αθήνα – Βερολίνο εξυπηρετούν, ακόμη, εταιρείες όπως η easyJet (επίσης απευθείας), η Swiss, η Austrian Airlines κ.ά.
Για κρατήσεις που αφορούν τη διαμονή σας επισκεφθείτε τo: