«Αναζητώντας πληροφορίες για κάτι που έγινε στη Βουλγαρία πριν από 30 χρόνια, αισθάνεσαι σαν αρχαιολόγος που συλλέγει στοιχεία για πράγματα που συνέβησαν πριν από αιώνες».
Εδώ και μερικά χρόνια ο Nikola Mihov καταγράφει, με κείμενα και εικόνες, την τύχη των κομμουνιστικών μνημείων που κείτονται διάσπαρτα στη χώρα όπου γεννήθηκε. Το αμφιλεγόμενο παρελθόν, συχνά η απλή αδιαφορία, δυσκολεύουν τα πράγματα. «Αρκετά από τα αρχεία καταστράφηκαν επειδή σχετίζονταν με τον κομμουνισμό. Αλλα, πάλι, εξαφανίστηκαν επειδή οι άνθρωποι πίσω από αυτά χάθηκαν», λέει στην «Καθημερινή».
Κάποιες από τις εικόνες εκτίθενται αυτές τις μέρες στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο της έκθεσης «Recorded Memories – Καταγεγραμμένη Μνήμη» με τόπο αναφοράς την πολυτάραχη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Λίγα μέρη έχουν γνωρίσει μεγαλύτερη δυσαρμονία ανάμεσα στην επίσημη και την προσωπική μνήμη.
Το 1989, όταν και κατέρρευσε το κομμουνιστικό καθεστώς τού επί 34 χρόνια ηγέτη Τόντορ Ζίβκοφ, ο Mihov ήταν μόλις 7 ετών. Βίωσε τα πρώτα μεταβατικά χρόνια ως μαθητής, προτού τα διπλωματικά καθήκοντα της μητέρας του υποχρεώσουν την οικογένεια να μετακομίσει στη Γαλλία. Το 2006 αναγκάστηκε να επιστρέψει στη γενέτειρά του. Τα μέτρια γαλλικά του στέρησαν μια θέση στο γαλλικό πανεπιστήμιο – και μαζί μια άδεια παραμονής στη χώρα. «Επιστρέφοντας στη Βουλγαρία, ένιωσα ένα τεράστιο κενό. Αυτόματα στράφηκα στην έρευνα», λέει.
Επηρεασμένος από τις προπαγανδιστικές εγγραφές των παιδικών του χρόνων, ο Mihov άρχισε να φωτογραφίζει προσόψεις μνημείων. Οι ασπρόμαυρες εικόνες των εγκαταλελειμμένων, βανδαλισμένων και αντι-ουτοπικών πλέον κατασκευών λειτουργούν ως ο απόηχος της επιδεικτικής συνθηματολογίας του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Αν και το μεγαλείο των τσιμεντένιων όγκων και των αυστηρών γλυπτών στέκεται στην επιφάνεια, όντας παρόν στις εικόνες, ο Μihov καταφέρνει ταυτόχρονα να το παρουσιάσει βυθισμένο στη σημερινή πραγματικότητα.
Το πρώτο ενδιαφέρον για τη δουλειά του εκδηλώθηκε εκτός Βουλγαρίας. Ενα γαλλικό περιοδικό τού έκανε αφιέρωμα το φθινόπωρο του 2009, ενώ μερικούς μήνες μετά έλαβε μέρος στη Photomonth του Λονδίνου. Η επόμενη έκθεση πραγματοποιήθηκε στη Σόφια. «Ετσι είναι τα πράγματα στη Βουλγαρία. Οταν το όνομά σου ακουστεί στο εξωτερικό, ξαφνικά ξυπνάει το ενδιαφέρον και μέσα στη χώρα», λέει.
Αρχισε να γνωρίζει όλο και περισσότερα άτομα που είχαν κάποιο ρόλο στην κατασκευή των μνημείων. «Πέρασα 5 χρόνια μελετώντας αρχεία, συναντώντας αρχιτέκτονες, γλύπτες και εργάτες που ήταν ακόμα εν ζωή. Ο ένας με οδηγούσε στον επόμενο». Αναπόφευκτα επισκέφτηκε και το Σπίτι του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Το φουτουριστικό οικοδόμημα -σαν ένα Enterprise από μπετόν- δεσπόζει στα 1.441 μέτρα της βουνοκορφής Μπουζλούντζα στην οροσειρά του Αίμου. Εγκαινιάστηκε το 1981, ύστερα από 6 έτη εργασιών, με αφορμή την επέτειο των 90 χρόνων από την ίδρυση του κόμματος στην ίδια περιοχή.
Ασυντήρητο πλέον, το φουτουριστικό αρχιτεκτόνημα με τον περίτεχνο εσωτερικό διάκοσμο βρίσκεται στο έλεος του χρόνου και των εισβολέων. Ενα μεγάλο γκράφιτι πάνω από την μπαζωμένη είσοδο προστάζει τον επισκέπτη: «Ξέχνα το παρελθόν σου». «Ηταν ο τέλειος τίτλος για το πρότζεκτ», λέει ο Mihov.
«Δεν νομίζω πως πρέπει να ξεχνάμε το παρελθόν, γι’ αυτό άλλωστε έκανα και αυτό το πρότζεκτ. Ομως νιώθω περίεργα όταν με ρωτούν αν νιώθω νοσταλγία. Πώς να νιώσεις νοσταλγία για κάτι που δεν έχεις ζήσει πραγματικά; Η νέα γενιά δεν είναι νοσταλγική. Το πρόβλημά της είναι πως δεν έχουν ουσιαστική πληροφόρηση για το τι πραγματικά έγινε».
Η έκθεση «Καταγεγραμμένη Μνήμη» παρουσιάζεται σε δύο χώρους: στο Μουσείο Φωτογραφίας και στις Αποθήκες Στρατού στο λιμάνι, λίγα μέτρα μακριά από τον χώρο του Μουσείου. Περιλαμβάνει φωτογραφίες και βίντεο 22 καλλιτεχνών από 11 χώρες. Οι καλλιτέχνες, μεταξύ των οποίων και τρεις Ελληνες, αγγίζουν θέματα που αφορούν τη συλλογική μνήμη, τόπους, κουλτούρες μνήμης, καθώς και τον ρόλο της εικόνας σε κάθε διαδικασία.
Η έκθεση, που αποτελεί μια πρωτοβουλία του Goethe-Institut σε συνεργασία με το Μουσείο Φωτογραφίας του Braunschweig στην Κάτω Σαξονία όπου και πρωτοπαρουσιάστηκε, είναι επισκέψιμη μέχρι τις 18 Μαΐου.
Η επιμέλεια ανήκει στην Constanze Wicke.
Το καλοκαίρι του 1990, η Βουλγαρία οργάνωσε τις πρώτες ελεύθερες εκλογές από το 1939. Νικητής ήταν το Βουλγαρικό Σοσιαλιστικό Κόμμα – πολιτική μετενσάρκωση των κομμουνιστών. Σήμερα η χώρα είναι μέλος του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της Eurostat, οι Βούλγαροι είναι με διαφορά οι πιο δυστυχισμένοι πολίτες της Ενωσης.
«Υπάρχει ακόμη έντονη πόλωση ανάμεσα σε αυτούς που αγαπούν το [κομμουνιστικό] παρελθόν και σε αυτούς που το μισούν. Ομως υπάρχουν και αυτοί που απλώς δεν γνωρίζουν αρκετά γι’ αυτό. Είμαι ένας από αυτούς και γι’ αυτό προσπαθώ να σκαλίσω λίγο πιο βαθιά», λέει ο Mihov.
«Δεν είναι καλό να κάνεις γενικεύσεις για εκείνη την περίοδο, όπως δεν είναι καλό να κάνεις γενικεύσεις γι’ αυτά τα μνημεία. Κάποια είναι άσχημα, κάποια είναι εντυπωσιακά, κάποια είναι απίστευτα. Ομως είναι όλα εδώ και είναι όλα κομμάτια της ιστορίας μας».