Εχω γνωρίσει αρκετούς Αιγυπτιώτες. Πάντα έχουν κάτι όμορφο να θυμηθούν από τη ζωή τους στην Αίγυπτο· στιγμές, πρόσωπα, χώρους στο Κάιρο, στην Αλεξάνδρεια, στην Ισμαηλία, στο Σουέζ. Μιλούν για τα τέια και τις χοροεσπερίδες στα πολυτελή ξενοδοχεία, τις γιορτές στα σαλόνια των εύπορων οικογενειών, τα «ευρωπαϊκής» αφθονίας καταστήματα, τις εκδρομές στις εκβολές του Νείλου. Ανακαλούν εικόνες γλυκιές, φωτεινές. Το ’χει αυτό η νοσταλγία: προσπερνά τα δυσάρεστα, ρίχνει φως στα σκοτεινά, βάζει χρώμα στο γκρίζο, αμβλύνει τις γωνίες.
Ομως, άλλο η νοσταλγία κι άλλο η Ιστορία. Η ιστορική πραγματικότητα είναι πολύπλοκη. Η καταγραφή και ερμηνεία της πολυπλοκότερες. Και ο ιστορικός Αγγελος Νταλαχάνης αποφάσισε να προσεγγίσει τη ζωή των Ελλήνων στην Αίγυπτο όχι με το συναίσθημα αλλά με τα εργαλεία της επιστήμης του. Ετσι προέκυψε το βιβλίο «Ακυβέρνητη παροικία: Οι Ελληνες στην Αίγυπτο από την κατάργηση των προνομίων στην έξοδο, 1937-1962», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
«Δεν είμαι Αιγυπτιώτης» ξεκαθαρίζει ο ίδιος ήδη στις πρώτες σελίδες. «Εμαθα για την ελληνική παρουσία στη σύγχρονη Αίγυπτο στα σχολικά μου χρόνια και σταδιακά αφομοίωσα την επικρατούσα συμβατική αντίληψη, που μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: οι Αιγυπτιώτες ζούσαν στην Αλεξάνδρεια, ήταν εύποροι και κοσμοπολίτες, γνώριζαν πολλές ξένες γλώσσες και ήρθαν στην Ελλάδα όταν τους έδιωξε ο Νάσερ». Είναι αληθινή ή στερεοτυπική αυτή η εικόνα; Σ’ αυτό πρωτίστως επιχειρεί να δώσει απάντηση. «Πρώτη ύλη» για τις 394 πυκνές σελίδες του βιβλίου του αποτέλεσαν οι γραπτές πρωτογενείς πηγές: έγγραφα των παροικιακών αλλά και διεθνών οργανισμών, καθώς και του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών. Απέκλεισε τις προφορικές μαρτυρίες, καθώς τις θεωρεί -δικαίως- φορείς της συλλογικής μνήμης, η οποία καθορίζεται κυρίως από εθνικά αφηγήματα.
Ο Νταλαχάνης παρακολουθεί την πορεία των Αιγυπτιωτών από τα τέλη της δεκαετίας του ’30 έως τις αρχές της δεκαετίας του ’60, τονίζοντας πως δεν υπήρξε γραμμική – κάθε άλλο. Εξηγεί πώς βρέθηκαν αντιμέτωποι με τον ταχύ μετασχηματισμό της χώρας σε επίπεδο δημογραφικό, πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο και γιατί δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν σ’ αυτόν. Επισημαίνει τον ρόλο της παροικιακής ηγεσίας (της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας και του Ελληνικού Εμπορικού Επιμελητηρίου της πόλης και των αντίστοιχων οργανισμών στο Κάιρο) που συνεργάστηκε με το ελληνικό κράτος χαράσσοντας στρατηγικές όχι μόνο για την παραμονή των Ελλήνων στην Αίγυπτο αλλά και για την αποχώρησή τους. Ρίχνει φως στη δράση της αιγυπτιώτικης Αριστεράς και στο πώς εναντιώθηκε σ’ αυτές τις στρατηγικές.
Πέντε ερωτήματα
1. Ο Νάσερ έδιωξε τους Ελληνες της Αιγύπτου;
Οχι. Εδιωξε τους Βρετανούς, τους Γάλλους καθώς και εύπορους Εβραίους μετά τη στρατιωτική επέμβαση της Βρετανίας, της Γαλλίας και του Ισραήλ κατά την κρίση του Σουέζ, το 1956. Η έρευνα του Νταλαχάνη δείχνει ότι ο Νάσερ αντιμετώπιζε ευνοϊκά την ελληνική παροικία.
2. Ισχύει το στερεότυπο που θέλει τους Αιγυπτιώτες εύπορους στην πλειονότητά τους;
Οχι. Τα μέλη της παροικίας ήταν άτομα κάθε κοινωνικής τάξης, από μεγιστάνες μέχρι απόρους. Η κοινωνική διαστρωμάτωσή τους προσομοίαζε με τις κοινότητες των Εβραίων, των Σύρων, των Αρμενίων και των Ιταλών. Στον αντίποδα ήταν οι Γάλλοι, Βρετανοί, Βέλγοι και υπήκοοι άλλων αποικιακών δυνάμεων που συνιστούσαν ολιγάριθμες και συμπαγείς οικονομικές ελίτ.
3. Γιατί δεν μπόρεσαν οι Αιγυπτιώτες να ανταποκριθούν στις νέες προκλήσεις, μετά την άνοδο του Νάσερ στην εξουσία;
Μια εξήγηση έδινε τον Μάρτιο του 1962 ο πρέσβης στο Κάιρο Χαρίλαος Ζαμαρίας στον Ευάγγελο Αβέρωφ: «Οι Αιγυπτιώται Ελληνες, ατελώς γνωρίζοντες την αραβικήν, ην ανέκαθεν απηξίωσαν να εκμάθουν, ασχολούμενοι δε κυρίως εις υπαλληλικάς και πολύ ολιγώτερον εις τεχνικάς υπηρεσίας, δεν έχουν τα κατάλληλα εφόδια διά να συμμετάσχουν πλήρως και επιτυχώς εις την αναδιαμορφούμενην αιγυπτιακή οικονομία». Ο συγγραφέας φωτίζει και μια άλλη διάσταση: Εξαιτίας του φόβου για την «κομμουνιστική απειλή» η εκπαίδευσή τους, στη δεκαετία του ’50 παρέμεινε στενά ελληνοκεντρική, μην ενθαρρύνοντας την επαφή με την αιγυπτιακή κοινωνία.
4. Ηθελε η «μητέρα Ελλάδα» τον επαναπατρισμό τους;
Μόνο όσων είχαν οικονομική άνεση και θα μπορούσαν να συμβάλουν με τα κεφάλαιά τους στην ανάπτυξη. Μάλιστα, στους κυβερνώντες σε μεγάλο βαθμό υπήρχε ο φόβος ότι «μια μαζική άφιξη Αιγυπτιωτών θα είχε καταστροφικές συνέπειες για την Ελλάδα». Οπως το 1922.
5. Γιατί ήταν «ακυβέρνητη» η παροικία;
Ακριβώς λόγω των αντιφατικών στρατηγικών της ηγεσίας της παροικίας και του ελληνικού κράτους, σύμφωνα με τον Νταλαχάνη.
Και στην περίπτωση αυτής της έκδοσης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι αριθμοί. Στα τέλη της δεκαετίας του ’30, οι Ελληνες της Αιγύπτου ήταν 76.264. Το 1960 είχαν μειωθεί σε 47.673. Οι προορισμοί των Ελλήνων που έφυγαν από την Αίγυπτο την περίοδο 1945-1967 ήταν: Ελλάδα (55%), Αυστραλία (18%), χώρες Αφρικής και Μέσης Ανατολής (10%), Βραζιλία (2%), άλλες χώρες (15%).
Αντί υστερόγραφου
Στις 9 Οκτωβρίου 1949, στην αλεξανδρινή εφημερίδα «Ταχυδρόμος» δημοσιεύθηκε η είδηση της αυτοκτονίας (στο ξενοδοχείο Βύρων της οδού Αιόλου) του Αιγυπτιώτη Βασίλη Κανελλίδη, διότι «δεν ηδυνήθη να εύρη εργασίαν μετά τον επαναπατρισμόν του». Είπαμε: άλλο η νοσταλγία, άλλο η Ιστορία…