«Είναι στο χέρι μας αν θα δώσουμε νόημα στο Πάσχα ή αν θα είναι ένα Σάββατο σαν όλα τα άλλα, μια συνηθισμένη Κυριακή». Με διεισδυτική ματιά στο ελληνικό Πάσχα και στη λαογραφική παράδοση της Ελλάδας, ο Εμμανουήλ Βαρβούνης μάς μίλησε για τη σχέση της Ανάστασης με την αναγέννηση της φύσης και για τον τρόπο που μπορεί ο σύγχρονος κάτοικος της μεγαλούπολης να βιώσει τα έθιμα πιο έντονα. Παράλληλα, μας εξήγησε γιατί πάει ο Επιτάφιος στους αγρούς και πώς αντιδρούν στο πέρασμά του οι μουσουλμάνοι της Κομοτηνής, όπου κατοικεί μόνιμα.
Τα έθιμα του ελληνικού Πάσχα διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή;
Οχι ιδιαίτερα. Υπάρχουν κάποιες τοπικές παραλλαγές, ουσιαστικά όμως βασίζονται σε δύο άξονες. Ο ένας αφορά το θρησκευτικό γεγονός, την Ανάσταση του Χριστού, και περιλαμβάνει έναν κύκλο εθίμων που ξεκινάει από το Σάββατο του Λαζάρου και ολοκληρώνεται το Πάσχα. Ο δεύτερος άξονας αφορά την ανάσταση της φύσης. Τα προχριστιανικά χρόνια, οι άνθρωποι, παρατηρώντας το πέρασμα από τον χειμώνα στην άνοιξη, θεώρησαν ότι έπρεπε να προστατεύσουν αυτή την περίοδο για να βοηθήσουν τη φύση –ακόμα και με τελετουργίες– να αναγεννηθεί. Αυτή η διπλή ανάσταση, της φύσης και του Χριστού, διαμορφώνει τα σημερινά έθιμα του Πάσχα. Για παράδειγμα, από το Αγιον Ορος μέχρι τα νησιά των Κυκλάδων γίνονται πασχαλινές λιτανείες στους αγρούς, που στοχεύουν στον καθαγιασμό της φύσης. Υπάρχει η συνήθεια θαυματουργές εικόνες της Παναγίας να περιφέρονται σε ολόκληρο το νησί, όπως στη Μύκονο και στη Φολέγανδρο, καθώς με την περιφορά οι πιστοί καθαγιάζουν τη φύση την κρίσιμη στιγμή της ανάστασης. Τέτοιες στιγμές στη λαογραφία τις λέμε «διαβατήριες» και «οριακές», γιατί περνάμε από τη μία περίοδο στην άλλη.
Πώς βλέπει ένας λαογράφος το πασχαλινό τραπέζι;
Σχετίζεται με το γεγονός ότι έχει μόλις σταματήσει η νηστεία και το τραπέζι περιλαμβάνει όλα αυτά τα είδη που ήταν απαγορευμένα: κρέας, αυγά, τυρί. Το κρέας προέρχεται από τον αμνό. Το γεγονός ότι τρώμε αρνί σουβλιστό προέρχεται από την ιουδαϊκή ρίζα του χριστιανισμού. Για τα κόκκινα αυγά υπάρχουν διάφορες θεωρίες, οι περισσότεροι τα συσχετίζουν με τη νέα ζωή. Το κόκκινο χρώμα, πέρα από χαρμόσυνο, χρησιμοποιείται επίσης στη μαγεία και συμβολίζει το αίμα. Στο τραπέζι υπάρχει ακόμα ο τελετουργικός άρτος του Πάσχα –η λαμπροκουλούρα– και το τσουρέκι, που παραδοσιακά, τις περισσότερες φορές, πλέκεται με τη μορφή ανθρώπου: δηλαδή η πλεξούδα φτιάχνεται με συγκεκριμένο τρόπο ώστε να μοιάζει με σαβανωμένο άνθρωπο, ενώ στο κεφάλι τοποθετείται ένα κόκκινο αυγό.
Υπάρχουν έθιμα της περιόδου που έχουν εξαφανιστεί;
Εχουν χαθεί πια οι τελετουργικοί χοροί και οι τελετουργικές λιτανείες που ακολουθούσαν την Ανάσταση. Πασχαλινές λειτουργίες γίνονται όλη την εβδομάδα της Διακαινησίμου, που ξεκινάει την Κυριακή του Πάσχα και λήγει την Κυριακή του Θωμά. Οι πιστοί συνήθιζαν κατά τη διάρκεια αυτής της εβδομάδας να χορεύουν κάποιες ημέρες μετά τη λειτουργία στο προαύλιο της εκκλησίας. Τον χορό έσερνε πρώτος ο παπάς και συμμετείχαν άντρες, γυναίκες και παιδιά. Ηταν τελετουργικός χορός, με τραγούδια που είχαν αναστάσιμο χαρακτήρα και ταύτιζαν την Ανάσταση του Χριστού με την ανάσταση της φύσης.
Συμφωνείτε ότι στις μέρες μας ο Επιτάφιος θυμίζει κάποιες φορές κοσμικό περίπατο;
Ναι μεν υπάρχει η χαρά της επανασύνδεσης των φίλων και των συγγενών, παράλληλα όμως υπάρχουν στιγμές κατάνυξης, βοηθούν σε αυτό οι ψαλμωδίες, οι φιλαρμονικές, η σιγαλιά της νύχτας. Είναι έντονη η τάση της εκκοσμίκευσης, ωστόσο υπάρχουν περίοδοι του χρόνου που τα στοιχεία αυτά υποχωρούν και επικρατεί η συγκίνηση. Η περιφορά στην ανοιξιάτικη νύχτα με τα κεράκια στους σκοτεινούς δρόμους του χωριού –σε ορισμένα νησιά μέσα στη θάλασσα και σε άλλες περιοχές έως το νεκροταφείο– δημιουργεί μια κατανυκτική ατμόσφαιρα.
Πώς μπορεί ο άνθρωπος της πόλης να βιώσει πιο έντονα το νόημα της γιορτής; Σε ποιο μέρος της Ελλάδας θα του προτείνατε να πάει;
Είναι γεγονός ότι στα αστικά κέντρα δεν βιώνουμε τόσο έντονα τη γιορτή όσο στην επαρχία, όπου τα έθιμα είναι πιο ζωντανά, ξεκινούν μέσα στη Μεγάλη Εβδομάδα και ολοκληρώνονται μία εβδομάδα μετά. Μάλιστα σε ορισμένες περιοχές αναβιώνουν με μεγαλύτερη παραστατικότητα, όπως στη Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα, όπου η παράδοση έχει εμποτιστεί με ιταλικά στοιχεία. Ομως το ζητούμενο δεν είναι να βρεθείς σε έναν προορισμό με εντυπωσιακά παραστατικά έθιμα που θα σου φανούν ξένα. Σημασία έχει να γιορτάζεις στον τόπο που αναγνωρίζεις ως πατρίδα σου. Γιατί στο επίκεντρο αυτού του εορτασμού βρίσκεται το θρησκευτικό τελετουργικό και οι οικογενειακοί δεσμοί. Μπορεί κανείς να βιώσει το νόημα του Πάσχα εντονότερα εκεί που είναι οι ρίζες του, εκεί που έχει αναμνήσεις. Χάνουν όσοι τη βραδιά της Ανάστασης είναι περαστικοί από το οικογενειακό τραπέζι και ανυπομονούν να βγουν για ποτό. Το ίδιο και όσοι αποχωρούν με το πρώτο «Χριστός Ανέστη» από την εκκλησία. Είναι στο χέρι μας αν θα δώσουμε νόημα στο Πάσχα ή αν θα είναι ένα Σάββατο σαν όλα τα άλλα, μια συνηθισμένη Κυριακή. Αρκεί να μη βλέπουμε τα έθιμα ως γραφικότητες, αλλά ως οργανικά στοιχεία της ζωής που έχει εξάρσεις, χαρές, λύπες. Αν το δούμε σε αυτό το πλαίσιο, θα κατανοήσουμε τη γιορτή.
Το παραδοσιακό ελληνικό Πάσχα θα είναι στο μέλλον γιορτή υπό εξαφάνιση;
Οι Ελληνες είναι λαός φιλέορτος. Εχουν συνειδητοποιήσει τη σημασία που έχει το αρχαίο ρητό που αποδίδεται στον Δημόκριτο: «Βίος ανεόρταστος μακρά οδός απανδόκευτος». Ετσι θα έμοιαζε η ζωή μας χωρίς γιορτές. Σαν ατέλειωτο οδοιπορικό χωρίς πανδοχείο για ξεκούραση. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη τον ιερό χρόνο και τα έθιμα που τον συγκινούσαν από την αυγή του πολιτισμού.
Τα βεγγαλικά το βράδυ της Ανάστασης είναι έθιμο ή κακιά συνήθεια;
Είναι στοιχείο της αναστάσιμης νύχτας οι δυνατοί κρότοι. Ο τρόπος που παράγονται, βέβαια, μπορεί να αλλάξει. Δεν είναι ανάγκη να χρησιμοποιούνται υλικά επικίνδυνα για τη σωματική ακεραιότητα. Ως λαογράφος είμαι αντίθετος στο να καταργούνται έθιμα, από τη στιγμή που είναι λειτουργικά και μιλούν στην ψυχή των ανθρώπων. Από την άλλη, είμαι ριζικά αντίθετος σε όσα βάζουν σε κίνδυνο την ανθρώπινη ζωή. Θεωρώ πως μπορεί να βρεθεί μέση λύση.
Θα μπορούσαν τα έθιμα της περιόδου να προσελκύσουν εποχικό τουρισμό;
Αυτό γίνεται ήδη πολλά χρόνια. Από παιδί θυμάμαι στη Σάμο όπου μεγάλωσα τους ξένους τουρίστες να παρακολουθούν τη λειτουργία της Μεγάλης Εβδομάδας. Ο Ελληνας χρησιμοποιεί μια πολύ ωραία λέξη για το Πάσχα: Λαμπρή. Είναι λαμπερή η βραδιά της Ανάστασης με τα έθιμα και τη φωταψία και όποιος είναι παρών, ακόμα και ξένος, καθηλώνεται από αυτή τη λαμπρότητα. Γιατί εδώ βιώνουμε την Ανάσταση πιο έντονα από ό,τι οι Αμερικανοί ή οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι. Ο λόγος είναι ότι η Ανάσταση συνδυάζεται με την άνοιξη.
Η μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης έχει εξοικειωθεί με τις εικόνες του ελληνικού Πάσχα;
Ζω στην Κομοτηνή 26 χρόνια. Οι άνθρωποι εδώ σέβονται τις θρησκευτικές μας παραδόσεις. Εχω δει πολλές φορές στην περιφορά των Επιταφίων να βγαίνουν στα παράθυρα μουσουλμάνες έχοντας ανάψει κεράκια, σεβόμενες τη θρησκευτική παράδοση του γείτονά τους. Οπως εμείς τρώμε τα γλυκά τους στο σεκέρ μπαϊράμι και τους ευχόμαστε, έτσι κι αυτοί.