Το τοπίο είναι το «σκηνικό» της ταξιδιωτικής εμπειρίας; Πώς υπολογίζεται η οικονομική αξία του; Πρέπει να διατηρηθεί αυθεντικό ή να αναπτυχθεί τουριστικά; Με αυτά τα ερωτήματα ξεκίνησε η συζήτηση με τη Θεανώ Σ. Τερκενλή, καθηγήτρια στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, στη Μυτιλήνη, και στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Σχεδιασμού, ∆ιοίκησης και Πολιτικής του Τουρισμού, στη Χίο. Με σπουδές στη ∆ασολογία και Φυσικό Περιβάλλον στο Αριστοτέλειο, στην Αρχιτεκτονική Τοπίου και στη Γεωγραφία στις ΗΠΑ και με επιστημονικά και ερευνητικά ενδιαφέροντα στην Πολιτισμική Γεωγραφία, στο Τοπίο, και στη Γεωγραφία του Τουρισμού, μας μίλησε για τη μοναδικότητα του ελληνικού τοπίου, τη σημασία του για την τουριστική ανάπτυξη, αλλά και για την πρόκληση που έχει να αντιμετωπίσει ο τουρισμός της Ελλάδας τα επόμενα χρόνια.
Ποιο είναι το αντικείμενο της μελέτης σας ως ανθρωπογεωγράφου;
Η Γη ως χώρος κατοικίας του ανθρώπου. Η ανθρωπογεωγραφία είναι το τμήμα της γεωγραφικής επιστήμης που μελετά πώς διαφοροποιείται και οργανώνεται η ανθρώπινη δραστηριότητα στον χώρο και πώς συσχετίζεται με το φυσικό περιβάλλον. Παρότι το μεγαλύτερο μέρος της ειδίκευσής μου εντάσσεται στην ανθρωπογεωγραφία, θεωρώ τον εαυτό μου γενικότερα γεωγράφο, καθότι βλέπω τον χώρο ως ενιαίο πλαίσιο της ανθρώπινης ζωής. Η πρωταρχική μου ειδίκευση στην ανθρωπογεωγραφία είναι η πολιτισμική, καθώς επίσης η γεωγραφία του τοπίου και ο τουρισμός.
Το τοπίο είναι το «σκηνικό» της ταξιδιωτικής εμπειρίας;
Η σχέση των δύο είναι άμεση, πολλαπλή και αδιάρρηκτη. Δεν υπάρχει τουρισμός χωρίς τοπίο. Ταξιδεύουμε για τα τοπία που μας προσελκύουν –μέσα από τις εικόνες τους στη διαφήμιση ή στη φαντασία μας–, για να αποκτήσουμε τις δικές μας εμπειρίες και να τα εντάξουμε στο πολιτισμικό μας κεφάλαιο. Απολαμβάνουμε τους προορισμούς μέσα από την περιήγησή μας σε αυτούς. Κάποιες φορές γίνεται στοχευμένα, όπως όταν επισκεπτόμαστε έναν αρχαιολογικό χώρο ή όταν επιλέγουμε μια όμορφη παραλία για να χαλαρώσουμε, άλλες απρογραμμάτιστα καθ’ οδόν προς τον προορισμό μας. Επιστρέφουμε στον τόπο κατοικίας μας με το μυαλό και την ψυχή μας γεμάτα αναμνήσεις τοπίων, είτε συνειδητά είτε υποσυνείδητα.
Ολόκληρη η τουριστική δραστηριότητα –τόσο από πλευράς προσφοράς όσο και από πλευράς ζήτησης– στηρίζεται στο τοπίο. Για τον τουρισμό όμως δεν είναι μόνο το σκηνικό όπου εκτυλίσσεται η ζωή της τοπικής κοινωνίας και στην οποία μετέχουν σε διάφορους βαθμούς οι τουρίστες για λόγους αναψυχής και κατανάλωσης. Είναι ένα πλαίσιο ζωής που προσφέρει τοπικά προϊόντα, μονοπάτια και διαδρομές, γνωριμία με την πόλη και την ύπαιθρο, ευεξία και ανάνηψη, περιπέτεια και αθλητισμό, πανηγύρια και προσκυνήματα, δραστηριότητες και χαλάρωση, γαστρονομία, δέος, αισθητική απόλαυση και ένα πλήθος ακόμα πραγμάτων που ελκύουν ταξιδιώτες οι οποίοι ενδιαφέρονται για διάφορες μορφές εναλλακτικού ή ειδικού ενδιαφέροντος τουρισμού.
Πού θεωρείτε ότι πρέπει να εστιάσουν οι αρμόδιοι του κλάδου: στη διατήρηση της αυθεντικότητας του τοπίου ή στην προσαρμογή του στις ανάγκες των τουριστών;
Η αυθεντικότητα είναι για εμάς τους κοινωνικούς επιστήμονες μια αμφιλεγόμενη και επικίνδυνη έννοια. Το τοπίο συνεχώς εξελίσσεται, αντικατοπτρίζοντας τη δράση, τις αντιλήψεις και τις προτεραιότητες των κοινωνιών που το κατοίκησαν στο παρελθόν και συνεχίζουν να το κατοικούν. Είναι ένα ζωντανό σύστημα. Στόχος δεν πρέπει να είναι η μουσειακή διατήρηση ενός τοπίου –λίγες είναι οι περιπτώσεις που χρήζουν απόλυτης προστασίας–, αλλά η κατάλληλα σχεδιασμένη τουριστική ανάπτυξη σε συνδυασμό με την ορθή προστασία, τη διαχείριση και την αξιοποίηση της τεράστιας τοπιακής μας ποικιλότητας. Έτσι θα χτίσουμε στέρεη βάση για έναν αειφόρο ελληνικό τουρισμό, έχοντας στόχο το τοπικό και το ευρύτερο κοινωνικό όφελος, όπως και τη μέριμνα του φυσικού περιβάλλοντος. Ας μην ξεχνάμε ότι οι «ανάγκες» των τουριστών σε μεγάλο βαθμό τούς υποδεικνύονται και επιβάλλονται από την ίδια την τουριστική βιομηχανία.
Πώς υπολογίζεται η οικονομική αξία του τοπίου; Και ποιου είδους εκμετάλλευση θεωρείτε ότι είναι προσοδοφόρα για την Ελλάδα;
Η οικονομική αξία του τοπίου για τον τουρισμό είναι τεράστια. Ο σχετικός επιστημονικός κλάδος των οικονομικών του τοπίου έχει αναπτυχθεί εδώ και χρόνια, ιδιαίτερα μάλιστα στη Βόρεια Αμερική. Πάντως, σχεδόν όλες οι τουριστικές δραστηριότητες, οι εμπειρίες και οι απολαβές στηρίζονται στο τοπίο: στη θέα, στη γειτονιά, στην περιοχή, σε κλάδους όπως το real estate και ο αστικός σχεδιασμός. Ευτυχώς, τελευταία έχουμε αρχίσει και στην Ελλάδα να αντιλαμβανόμαστε τις αρνητικές επιπτώσεις της υποβάθμισης ή και της παντελούς καταστροφής των τοπίων τουρισμού και να αναγνωρίζουμε τα οφέλη της ορθής διαχείρισης, προβολής και χρήσης του ελληνικού τοπίου.
Δώστε μας μερικά θετικά και αρνητικά παραδείγματα τουριστικής εκμετάλλευσης του τοπίου.
Παράδειγμα προς μίμηση αποτελεί κάθε τουριστικός προορισμός που σέβεται την αρχιτεκτονική του, την κληρονομιά του και τη φύση του. Τις προβάλλει και τις αξιοποιεί δημιουργικά, τις τιμά και τις διαφυλάσσει για τις επόμενες γενιές και επενδύει τα οφέλη στην τοπική απασχόληση και στην κάλυψη τοπικών κοινωνικών αναγκών. Οι παντός τύπου οικοτουριστικές δραστηριότητες, ο τουρισμός γάμων, ο τουρισμός που στηρίζεται στη διαφήμιση του ελληνικού τοπίου μέσα από τον κινηματογράφο, ο ιαματικός τουρισμός, αλλά και μια παράσταση σε έναν αρχαιολογικό χώρο, ένα προσκύνημα σε ένα ξωκλήσι στην ύπαιθρο, μια κατάδυση στο συγκλονιστικό υποθαλάσσιο τοπίο, όλα αυτά είναι λαμπρά παραδείγματα. Αρνητικό παράδειγμα τουριστικής εκμετάλλευσης του ελληνικού τοπίου έχουμε σε κάθε έντονα τουριστικοποιημένο προορισμό, του οποίου το τοπίο έχει υποβαθμιστεί ή καταστραφεί εξαιτίας της διάσπαρτης, άναρχης, αυθαίρετης και ακαλαίσθητης δόμησης.
Τι σας κάνει εντύπωση όταν φτάνετε σε έναν προορισμό; Πού εστιάζετε και ποια στοιχεία σάς τραβούν την προσοχή;
Τόσο όταν φτάνω σε έναν προορισμό όσο και καθ’ οδόν προς αυτόν, μετέχω του τοπίου «διαβάζοντάς» το και απολαμβάνοντάς το και συνειδητά και υποσυνείδητα. Πάντα όμως επιστρέφω στο σημείο αναφοράς μου: το ανείπωτο θαύμα του ελληνικού τοπίου, που το θεωρώ τη βάση της ανάπτυξης του ελληνικού πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα.
Ποιο είναι τελικά αυτό το θαύμα του ελληνικού φυσικού τοπίου; Είναι αυτό που νιώθουμε αντικρίζοντας τη μαγευτική θέα από κάπου;
Δεν θα το έλεγα έτσι, διότι το τοπίο δεν είναι μόνο μια εικόνα, αλλά η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ του ανθρώπου και του περιβάλλοντός του. Ο Ελύτης είχε πει ότι τοπίο «είναι η προβολή της ψυχής ενός λαού στην ύλη», ενώ η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για το Τοπίο το ορίζει ως μια «περιοχή, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τους ανθρώπους, της οποίας ο χαρακτήρας είναι αποτέλεσμα της δράσης και αλληλεπίδρασης των φυσικών ή και ανθρώπινων παραγόντων». Όλα τα τοπία είναι πολιτισμικά, γιατί διαμορφώνονται μέσα από τη σχέση τους με τον άνθρωπο και συνδυάζουν το φυσικό με το πολιτισμικό στοιχείο.
Όμορφες παραλίες και δρυμοί υπάρχουν σε όλο τον κόσμο, ο πολιτισμός και τα επιτεύγματά του αφορούν όλη την ανθρωπότητα. Όμως αυτός ο συνδυασμός της πολιτισμικής κληρονομιάς και της σύγχρονης κουλτούρας με την ποικιλότητα, τον πλούτο και τη μοναδικότητα της φύσης και του απαράμιλλου φωτός ανήκει μόνο στον ελλαδικό χώρο. Αυτό είναι το δυνατότερο χαρτί του ελληνικού τουρισμού και η παγκόσμια ανταγωνιστική του αιχμή.