Ο Μιχάλης Παππάς από μωρό πήγαινε σε πανηγύρια. Θυμάται να φεύγει πάντα ξημερώματα. Βασικά, δεν θυμάται να φεύγει. Κάθε φορά ερχόταν η ώρα που οι γονείς του ένωναν δύο καρέκλες για να κοιμηθεί και την επομένη ξυπνούσε στο κρεβάτι του. Μεγάλωσε στο χωριό Κήρινθος στη βόρεια Εύβοια, σε μια οικογένεια όπου άκουγε συνέχεια ιστορίες με θαύματα. Πήγαινε στο Κατηχητικό, ήταν παπαδάκι και κάτω από το μαξιλάρι του είχε εικόνες αγίων. Όταν διάβασε Καζαντζάκη, όπως λέει ο ίδιος, κάτι άλλαξε μέσα του.
Σήμερα φωτογραφίζει πανηγύρια και άλλες εθιμοτυπικές τελετές σε όλη την Ελλάδα. Οι εικόνες του δεν είναι ντοκουμέντα. Τα έθιμα είναι για τον ίδιο μια αφορμή, η πρώτη ύλη για να δημιουργήσει συνθέσεις. Απ’ τα πορτρέτα του ξεπηδούν όλα τα πολύτιμα μυθοπλαστικά υλικά της παιδικής του ηλικίας: φωτιές, λουλούδια και ιδρώτας. Σύγχρονοι Ζορμπάδες και η αιώνια μορφή της μάνας. Όλη η ελληνική λαογραφία. Ο πανταχού παρών σουρεαλισμός. Η μυρωδιά, η γεύση και η ευφορία της ελληνικής επαρχίας. Του ζητήσαμε να συνθέσει το δικό του πορτρέτο.
Πώς αρχίσατε να φωτογραφίζετε;
Είχα πάρει μια αναλογική μηχανή από έναν φίλο και χανόμουν στους κάμπους, για να φωτογραφίζω τοπία. Στο χωριό έλεγαν ότι κάτι ύποπτο κάνω, ότι έχω παράνομες δουλειές. Μια μέρα φτάνω σε μια αποξηραμένη λίμνη, σε ένα φοβερό μέρος, όπου εκείνη την ώρα έδυε ο ήλιος. Στήνω το τρίποδο και πάω να κάνω ένα αυτοπορτρέτο. Δεν μου άρεσε όμως η εικόνα μου με ρούχα. Αποφασίζω να γδυθώ. Εκείνη τη στιγμή, ακούω κουδούνες και βλέπω έναν τσοπάνη να έρχεται. Δεν πρόλαβα να ντυθώ. Την επόμενη μέρα είχε πει σε όλο το χωριό ότι κυκλοφορώ γυμνός στους κάμπους. Ακόμα και η μάνα μου έλεγε ότι τρελάθηκα. Δεν είχα σε ποιον να πω τις σκέψεις μου. Σήμερα αναγνωρίζω ότι αυτό ίσως μου έδωσε και κάτι από τη δύναμη που έχω τώρα. Όλοι οι φίλοι μου ήταν τσοπάνηδες, ψαράδες, χτίστες και αγρότες. Επίσης, δεν είχα επαφή με βιβλία, ταινίες, τίποτα. Το πρώτο εξωσχολικό βιβλίο που έπεσε στα χέρια μου ήταν το «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Το διάβασα δέκα φορές, γιατί νόμιζα ότι δεν είχε άλλο βιβλίο ο Καζαντζάκης. Κάθε φορά που τελείωνε, έκλαιγα. Κάποια στιγμή αποφάσισα να ψάξω αν έχει γράψει κι άλλα…
Πώς αποφασίσατε να το κάνετε επάγγελμα;
Ήμουν στην Αθήνα και δούλευα στην ασφάλεια του αεροδρομίου. Έπαιρνα καλά χρήματα, είχα και μια σχέση, τα είχα όλα σε κουτάκια, και η μάνα μου ήταν χαρούμενη. Μέχρι που πέθανε ο πατέρας μου ξαφνικά, από καρδιά. Δεν μου είχε γεννηθεί μεγαλύτερος πόνος. Τότε μου γύρισε μια βίδα. Σκέφτηκα ότι δεν θέλω να συμβιβάζομαι και ότι θα κάνω το όνειρό μου. Την επόμενη μέρα παρέδωσα την κάρτα μου στη δουλειά και γράφτηκα σε σχολή φωτογραφίας.
Τι σας οδήγησε στα έθιμα;
Έφτιαξα το πορτφόλιό μου για τη σχολή με φωτογραφίες από έθιμα του χωριού μου και του διπλανού χωριού. Μπαίνοντας στα πανηγύρια, είδα ότι μπορώ και να βγάλω δυνατές εικόνες και να περνάω καλά. Έτσι ξεκίνησα να ταξιδεύω από τη Φλώρινα μέχρι το Καστελλόριζο και να φωτογραφίζω έθιμα. Τελικά κόλλησα. Βλέπω τους ανθρώπους που συναντώ σαν ήρωες. Φωτογραφίζω όποιον γίνεται αφορμή να δημιουργηθεί στο κεφάλι μου μια ιστορία. Ποιος ξέρει, μπορεί να ψάχνω και τον πατέρα μου, έναν τύπο δουλευταρά, με χαρακωμένο πρόσωπο και δυνατά χέρια, που τρελαινόταν όταν με έβλεπε να κάθομαι στον υπολογιστή. Μου έλεγε: «Έχεις δει τον ήλιο που πέφτει απ’ την άλλη πλευρά; Τι κάνεις εδώ;». Μπορεί όλες αυτές οι μορφές να συγγενεύουν με την πατρική εικόνα.
Τελευταίες «πινελιές» στις ετοιμασίες για το έθιμο των Κουδουνάτων, στην Απείρανθο Νάξου.
Με έναν τρόπο όλοι έτσι προχωράμε. Όταν βλέπω έθιμα, μου περνάει απ’ το μυαλό ότι αυτά δεν είναι γεννήματα του τώρα, μας τα έχουν περάσει παππούδες και προπαππούδες. Δεν εννοώ μόνο τα τελετουργικά. Όποιος συμμετέχει αληθινά σε μια τέτοια γιορτή –και φαίνεται στο πρόσωπό του αν πραγματικά συμμετέχει– κάνει πράγματα που ξαφνιάζουν και τον ίδιο. Πού τα έχει δει; Τα έχει κάνει ο πατέρας του κι ο παππούς του.
Νιώθω κάτι πολύ δυνατό όταν βρίσκομαι σε ένα γλέντι, μέσα σ’ όλη αυτή την ευφορία. Αυτή είναι, πιστεύω, μια πιο φυσιολογική ανθρώπινη κατάσταση. Έτσι ζω. Δεν υπάρχει μήνας που να μην έχει πανηγύρια, κι έτσι είμαι συνέχεια μέσα σε αυτά.
Πώς προσεγγίζετε ως φωτογράφος τέτοιους κλειστούς κύκλους, όπως είναι τα πανηγύρια στην επαρχία;
Όταν πηγαίνω σε ένα μέρος, πρώτα απ’ όλα έχω περιέργεια να το δω ως άνθρωπος και μετά ως φωτογράφος. Πολλές φορές, πριν σηκώσω τη μηχανή, έχω μείνει δυο τρεις μέρες και έχω γνωριστεί με τους ντόπιους. Έχω κουβαλήσει καφάσια, έχω στήσει τραπέζια και έχω πιει κρασί μαζί τους. Αν πας και ξεκινήσεις να «πυροβολείς» με τη μηχανή, το μέρος θα σε αποβάλει. Πηγαίνεις ως άνθρωπος, απλώς ξέρεις ότι έχεις ένα κλειδί στο χέρι σου, τη φωτογραφία, κι αυτό το κλειδί, αν το διαχειριστείς σωστά, μπορεί και να σε βοηθήσει να σου ανοιχτούν πόρτες και άνθρωποι.
Σε κάθε περίπτωση, δεν έχω ακριβές σχέδιο. Αφήνω το κάθε ταξίδι να με οδηγήσει. Μερικές φορές, δεν ξέρω καν πόσο και πού θα μείνω. Στην πρώτη μου «αποστολή» στην Ξάνθη, δεν υπολόγισα καλά τα έξοδα για τα διόδια και τη βενζίνη και κατέληξα να κοιμάμαι για μία ολόκληρη εβδομάδα στο αυτοκίνητό μου. Ξύπναγα το πρωί και λουζόμουν με μπουκάλια με νερό. Σε γενικές γραμμές, όμως, είναι συγκινητικό αυτό που συναντάς στην επαρχία. Αμέτρητες φορές με έχουν κοιμίσει στα σπίτια τους, με έχουν ταΐσει, μου έχουν δώσει μέχρι και τα αυτοκίνητά τους.
Υπάρχουν «ιερές» στιγμές που δεν μπορείτε να σηκώσετε τη μηχανή;
Πολλές. Για παράδειγμα, Μεγάλη Παρασκευή στην Όλυμπο Καρπάθου έχουν κρεμάσει φωτογραφίες των νεκρών τους στον επιτάφιο και μας έχουν πει ότι θα έρθουν οι συγγενείς τους να «τους κλάψουν». Όταν ξεκίνησαν οι φωνές και τα κλάματα, δεν μπορούσα να σηκώσω τη μηχανή. Αυτός είναι και ένας λόγος που δεν φωτογραφίζω τους πρόσφυγες.