Στο βλέμμα, στις κινήσεις, στην ομιλία έχει την πραότητα του ανθρώπου που επιτυγχάνει νίκες στη μάχη ενάντια σε κάτι πολύ μεγάλο για την ανθρώπινη υγεία. Ταυτόχρονα διαθέτει μια έμφυτη γλυκύτητα, μια ανεπιτήδευτη σεμνότητα. Η Βίκυ Μπουσιώτου, καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, μιλάει απλά ακόμη και για τα κορυφαία. Βρίσκεται στην κεφαλή μιας ερευνητικής ομάδας η οποία πρώτη ανακάλυψε τα μόρια που διεγείρουν τον μηχανισμό αναγνώρισης και καταστροφής των καρκινικών κυττάρων και πρόσφατα δημοσίευσε μια πρωτοφανή ανακάλυψη για την πρωταρχική και έως τώρα αφανή δράση του καρκίνου – προσβάλλει από πολύ νωρίς τον μυελό των οστών, μπλοκάροντας το ανοσοποιητικό σύστημα και τους τρόπους να αντιμετωπιστεί. Το εργαστήριό της προβαίνει σε συνεχείς ανακαλύψεις στην ανοσοθεραπεία του καρκίνου, που αποτελεί την πρώτη αιτία θανάτου στην Ελλάδα, με 32.000 απώλειες ετησίως (10 εκατ. παγκοσμίως). Φάρμακα βασισμένα στις επιστημονικές μελέτες της ομάδας για τη λειτουργία του ανοσοκατασταλτικού μηχανισμού, εγκεκριμένα από τον FDA, τον Εθνικό Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ, αποτελούν τον πυρήνα θεραπευτικών παρεμβάσεων με εξαιρετικά αποτελέσματα για πολλούς καρκίνους.
Το ανοσολογικό σύστημα
Το σταθερό αντικείμενο της διαπρεπούς ερευνήτριας είναι ακριβώς το πώς θα αντιμετωπίσει κανείς τον καρκίνο χρησιμοποιώντας το ανοσολογικό σύστημα. Στο εργαστήριό της στο Beth Israel Deacones Medical Center της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ, ανακαλύφθηκαν, όπως είπαμε, τα μόρια (στη συνέχεια μελετήθηκαν σε πολλά άλλα εργαστήρια του κόσμου) που έδωσαν τα εργαλεία με τα οποία σήμερα καταπολεμώνται διάφορες μορφές καρκίνου. Μάλιστα, σε ορισμένες από αυτές, τα μόρια αυτά έχουν φέρει επανάσταση. «Και προχωρούμε παρακάτω, για να δούμε με ποιον άλλο τρόπο θα βελτιώσουμε αυτό το αποτέλεσμα», σημειώνει η κ. Μπουσιώτου, που θεωρεί ότι ο καρκίνος σε πολλές περιπτώσεις είναι πλέον πλήρως ιάσιμος και σε άλλες χρόνια νόσος.
Πολύπλοκος και εντυπωσιακός ο μικρόκοσμος του ανθρώπινου οργανισμού. «Τα μόρια που ανακαλύψαμε επηρεάζουν τη λειτουργία των ανοσολογικών κυττάρων – των Τ-λεμφοκυττάρων, των Β-λεμφοκυττάρων, των μυελικών κυττάρων. Παράγουν ουσίες που επιδρούν σε παραπλήσια κύτταρα, τα οποία με τη σειρά τους διεγείρουν τα ανοσολογικά κύτταρα, τα ενεργοποιούν ή τα πολλαπλασιάζουν, ώστε να μπορέσουν να αναγνωρίσουν τα καρκινικά κύτταρα, να προσκολληθούν πάνω τους και να αρχίσουν να τα φαγοκυτταρώνουν, δηλαδή να τα καταστρέφουν. Αυτός ο μηχανισμός, ο οποίος λειτουργεί εξαιρετικά σε πειραματικά μοντέλα ή σε ποντίκια, στον άνθρωπο λειτουργεί λίγο διαφορετικά λόγω παραγόντων που ποικίλλουν από άτομο σε άτομο. Τα ποντίκια είναι γενετικά τροποποιημένα ώστε να είναι πανομοιότυπα, ενώ οι άνθρωποι δεν είναι όλοι ίδιοι, ο ένας είναι παχύσαρκος, ο άλλος διαβητικός ή υπερτασικός ή με κάποια ορμονική διαταραχή. Ολοι αυτοί οι παράγοντες, που προσδιορίζουν την ανοσολογική και μεταβολική ισορροπία του οργανισμού, έχουν μεγάλη επίπτωση στις θεραπείες που ελέγχουν τα μόρια διέγερσης, αλλά και τα μόρια καταστολής των λεμφοκυττάρων. Τα τελευταία χρησιμοποιεί ο καρκίνος με έναν πολύ έξυπνο τρόπο προκειμένου να αποφύγει την ικανότητα του ανοσολογικού συστήματος να τον αναγνωρίσει και να τον καταπολεμήσει», εξηγεί η κ. Μπουσιώτου.
«Τα καρκινικά κύτταρα διαθέτουν ειδικούς υποδοχείς που συνδέονται με τα ανασταλτικά μόρια και, μέσω αυτών, ενεργοποιούν μηχανισμούς καταστολής στα λεμφοκύτταρα. Ηταν η πρώτη πολύ σημαντική ανακάλυψη που έγινε στο εργαστήριό μας, ότι ο καρκίνος χρησιμοποιεί τα μόρια καταστολής των λεμφοκυττάρων για να εμποδίσει το ανοσολογικό σύστημα να τον αναγνωρίσει, το τυφλώνει και το καταστρέφει. Ετσι προσπαθούμε, με ανοσοθεραπεία, δηλαδή με συνδυασμούς αντισωμάτων, πρωτεϊνών και άλλων μικρών μορίων, να διεγείρουμε τα ανοσοδιεγερτικά μόρια των κυττάρων και να μπλοκάρουμε τα κατασταλτικά, και παράλληλα να ενεργοποιήσουμε τα κύτταρα του μυελού των οστών, διότι από εκεί ξεκινάει τη δράση του ο καρκίνος, από εκεί διεγείρεται ή καταστρέφεται το ανοσολογικό σύστημα».
Την κρίσιμη αυτή ανακάλυψη έκανε η ομάδα της κ. Μπουσιώτου σχετικά πρόσφατα – η σχετική μελέτη δημοσιεύθηκε στο τεύχος του Ιανουαρίου 2020 του περιοδικού Science με εξειδίκευση στην ανοσολογία. «Ανακαλύψαμε ότι η πρώτη κίνηση του καρκίνου είναι να επιτεθεί στον μυελό των οστών, το κύριο όργανο ελέγχου της ανοσολογικής ισορροπίας του οργανισμού, από πολύ νωρίς, πριν ακόμη εμφανιστεί ο όγκος. Ο καρκίνος παράγει ουσίες που μεταφέρονται μέσω της κυκλοφορίας του αίματος στον μυελό των οστών και τον υποχρεώνουν να δημιουργήσει ανοσοκατασταλτικά κύτταρα, τα οποία θα προκαλέσουν ευρεία καταστολή σε όλον τον οργανισμό. Η κλινική εμπειρία έδειξε ότι οι ασθενείς που παρουσιάζουν μετά τη θεραπεία μεγάλη αύξηση των κατασταλτικών κυττάρων του μυελού των οστών είναι αυτοί που θα έχουν τα χειρότερα αποτελέσματα. Ετσι προσπαθούμε να χτυπήσουμε τον καρκίνο πριν υποτροπιάσει, πριν παραχθούν και πάλι κατασταλτικά κύτταρα που θα καταστρέψουν την άμυνα του οργανισμού και θα αντισταθούν στη θεραπεία», περιγράφει η κ. Μπουσιώτου, συμπληρώνοντας ότι αυτή τη στιγμή εργάζονται πάνω στη δημιουργία ενός τεστ που θα «προβλέπει» την υποτροπή.
«Η ανοσοθεραπεία εφαρμόζεται συνήθως σε συνδυασμό με χημειοθεραπεία ή ακτινοθεραπεία, απαραίτητες για τη μείωση των καρκινικών κυττάρων και για την καλύτερη λειτουργία του ανοσολογικού συστήματος. Σε ανοσοεξαρτώμενους όγκους, όπως το μελάνωμα ή ο καρκίνος του νεφρού, η ανοσοθεραπεία από μόνη της μπορεί να φέρει πλήρη ίαση».
Σύμφωνα με την κ. Μπουσιώτου, ενώ η θνησιμότητα από καρκίνο έχει μειωθεί λόγω έγκαιρης διάγνωσης και πολλών νέων θεραπειών, ο καρκίνος ως νόσος είναι σε άνοδο. Ορισμένες μορφές καρκίνου, λόγω των σημαντικών βημάτων στην προληπτική ιατρική, παρουσιάζουν σημαντική μείωση, όπως ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας (εμβόλιο) και του στήθους (μαστογραφία), ενώ άλλες είναι σε μεγάλη αύξηση, όπως ο καρκίνος του πνεύμονα, το μελάνωμα, οι λευχαιμίες και τα λεμφώματα (αιματολογικοί καρκίνοι).
Ηθελα να φέρω την έρευνα στην Ελλάδα, αλλά δεν μου δόθηκε η ευκαιρία
Η Βίκυ Μπουσιώτου έφυγε για την Αμερική αφού αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή Αθηνών και ολοκλήρωσε την ειδικότητά της και το διδακτορικό της στην Αιματολογία στην Αθήνα, με στόχο να διενεργήσει βασική έρευνα στις ΗΠΑ. «Η βασική έρευνα ήταν φοιτητικό όνειρό μου, ένας τομέας για μένα πολύ θελκτικός, που δεν είχα συναντήσει ποτέ μου στους χώρους που εκπαιδεύτηκα. Πήγα στο Dana-Farber Cancer Institute, ένα από τα πανεπιστημιακά νοσοκομεία της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ, με σκοπό να ασχοληθώ αποκλειστικά με την έρευνα, συγκεκριμένα με την ανοσολογική μελέτη κατά του καρκίνου για δύο-τρία χρόνια και στη συνέχεια να επιστρέψω στην Ελλάδα». Από τότε έχουν περάσει 28 χρόνια. «Οταν βρέθηκα στο περιβάλλον της έρευνας, κατάλαβα ότι ανήκω εκεί, ότι είναι το αντικείμενο που έχει νόημα για μένα». Στην αρχή ήταν εκπαιδευόμενη, στη συνέχεια έγινε μέλος του διδακτικού προσωπικού και ανέβηκε όλα τα σκαλοπάτια μέχρι τη βαθμίδα του καθηγητή πλήρους απασχόλησης.
«Ηθελα να επιστρέψω και να φέρω την έρευνα στην Ελλάδα, να τη γνωρίσουν οι φοιτητές, να εκπαιδευτούν στο εξωτερικό, να επιστρέψουν, να δημιουργήσουμε έναν πυρήνα ουσιαστικής δουλειάς στη χώρα, αλλά δεν μου δόθηκε η ευκαιρία, αν και υπέβαλα πολλαπλές αιτήσεις για διάφορες θέσεις…».
Για την κ. Μπουσιώτου είναι μεγάλη αιμορραγία για τη χώρα το αδιάλειπτο brain drain. «Νέοι σπουδάζουν δωρεάν, φεύγουν στο εξωτερικό και η χώρα δεν κάνει τίποτα για να τους κρατήσει, για να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ώστε να της επιστρέψουν όσα τους προσέφερε. Είναι θλιβερό διότι όσοι χάνονται από την Ελλάδα είναι εκείνοι που έχουν αποφασίσει να δουλέψουν σκληρά».
«Η απορία μου πάντα ήταν, οι άνθρωποι που χειρίζονται τα δημόσια, που βρίσκονται στις εκάστοτε κυβερνητικές θέσεις και έχουν οι περισσότεροι εκπαιδευθεί και ενδεχομένως εργαστεί σε χώρες του εξωτερικού, άρα γνωρίζουν πώς λειτουργούν τα οργανωμένα συστήματα, γιατί δεν επιχειρούν αυτό που γνωρίζουν ότι είναι εφικτό για την Ελλάδα;» λέει η κ. Μπουσιώτου. «Το όνειρό μου ήταν, την εποχή που σκεφτόμουν την επιστροφή στην Ελλάδα, να κάνω όλα όσα έβλεπα ότι ήταν προσαρμόσιμα στα ελληνικά δεδομένα. Σίγουρα τα γνωρίζουν όσοι λαμβάνουν τις αποφάσεις, γιατί δεν τα υλοποιούν;» αναρωτιέται η επιφανής Ελληνίδα επιστήμων, η οποία, παράλληλα με το ερευνητικό, κλινικό και ακαδημαϊκό της έργο, παρέχει εξειδικευμένες συμβουλευτικές υπηρεσίες σε υψηλών προδιαγραφών φορείς της παγκόσμιας ιατρικής.
Το θερινό σχολείο του Χάρβαρντ
Ολο και περισσότερους φοιτητές, ακόμη και μαθητές, από όλον τον κόσμο προσελκύει το θερινό σχολείο ανοσολογίας του Χάρβαρντ (15/6 – 15/8) στο οποίο έχει ενεργό ρόλο η κ. Μπουσιώτου. Ενα πρόγραμμα με παραδόσεις, ερευνητικά πρότζεκτ στο εργαστήριο και παρουσιάσεις μετά την ολοκλήρωσή τους. Μάλιστα, οι φοιτητές πληρώνονται για την ερευνητική δουλειά τους. «Το ξεκινήσαμε πριν από επτά χρόνια με 14 φοιτητές, τώρα υποβάλλονται πάνω από 200 αιτήσεις, δεχόμαστε 30». Πολύ σημαντική εμπειρία για τους νέους, μερικοί από τους οποίους αποδεικνύονται ταλαντούχοι. Οπως μια μαθήτρια λυκείου, «η οποία ήταν τόσο ικανή, που το πρότζεκτ της απέσπασε το πρώτο βραβείο στη διεθνή μαθητική ολυμπιάδα επιστημών. Είναι μια μοναδική εμπειρία να αφιερώνεις χρόνο σε τέτοια παιδιά, νιώθεις ότι μεταλαμπαδεύεις τον ζήλο της επιστήμης. Κρίμα που δεν γίνεται κάτι ανάλογο στην Ελλάδα».
Η συνάντηση
Συναντηθήκαμε στο εστιατόριο Fatsio στο Παγκράτι και φάγαμε μαγειρευτό ψάρι, το οποίο συνοδεύσαμε με βραστά λαχανικά –λογαριασμός 25 ευρώ–, ενώ κλείσαμε το γεύμα με ελληνικό καφέ και μπακλαβαδάκια, προσφορά του εστιατορίου. Η κ. Μπουσιώτου περιέγραψε το πόσο σκληρή δουλειά απαιτεί η χρηματοδότηση της έρευνας στις ΗΠΑ. Κάθε ερευνητής πρέπει να φέρει πόρους έξωθεν, από το National Institute of Health και από κοινωφελή ιδρύματα, ενώ μόνο το 7% των προτάσεων εγκρίνεται. Μιλήσαμε για τη δεκαμελή ομάδα της, επιστήμονες υψηλού επιπέδου, από όλες τις γωνιές της Γης, Αμερική, Ελλάδα (δύο), Κίνα, Τουρκία, Γερμανία, Κολομβία, Ινδία. Τη μαγεία της συνεργασίας, του κοινού πάθους, που σπάει κάθε φραγμό κουλτούρας και ενώνει.
Οι σταθμοί της
1990
Ολοκληρώνει την ειδικότητα της Αιματολογίας στο Λαϊκό Νοσοκομείο και ανακηρύσσεται διδάκτωρ της Ιατρικής του ΕΚΠΑ, όπου και φοίτησε.
1991-96
Εκπαιδεύεται στην Ανοσολογία του καρκίνου στο Dana-Farber Cancer Institute, της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ.
1997
Ερευνητικό και διδακτικό έργο ως επίκουρος καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ.
2000-06
Ειδικεύεται σε Παθολογία και Ογκολογία στο Brigham and Women’s Hospital, Dana-Farber Cancer Institute και Massachusetts General Hospital.
2007
Γίνεται μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής Ανοσολογίας στο Χάρβαρντ.
2011
Ανακηρύσσεται τακτική καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ. Τιμάται με το Honors Degree in Medical Sciences.
2015
Φάρμακα βασισμένα στις επιστημονικές μελέτες της ομάδας της αποκτούν έγκριση από τον FDA των ΗΠΑ για κλινική χρήση σε ασθενείς με μορφές καρκίνου.
2020
Δημοσίευση στο περιοδικό Science της ανακάλυψης της ομάδας Μπουσιώτου ότι από τον μυελό των οστών ξεκινάει τη δράση του ο καρκίνος.