Ο «Μεγάλος Περίπατος» της Πανεπιστημίου ανακαλεί παλαιότερες και νεότερες αναμνήσεις και φέρνει στον νου κάποιες σκέψεις που ίσως να μην είναι εντελώς αδιάφορες.
«Re-think Athens του 2014». Μία πλήρης πρόταση του Ιδρύματος Ωνάση που πρότεινε μια ολοκληρωμένη ανασυγκρότηση του κέντρου με άξονα την Πανεπιστημίου, από την Αμαλίας μέχρι την Πατησίων.
«Αναπλάσεις για την Αθήνα του 2004». Μία συνολική πρόταση πολεοδομικής και αισθητικής αναβάθμισης της Αθήνας ενόψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, που πρότεινε μεταξύ των άλλων αναβαθμίσεις στις λεωφόρους Ακαδημίας, Πανεπιστημίου, Σταδίου.
«Ρυθμιστικά Σχέδια» της πρωτευούσης του υπουργείου Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος, «Καλύτερες Συνθήκες ζωής» επί υπουργίας Γ. Πλυτά. Η Πανεπιστημίου πάλι στο προσκήνιο.
Στα παλαιότερα σχέδια αναπλάσεων της Αθήνας από τα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι τον πόλεμο, του Παύλου Βάκα το 1898, του Λουδ. Οφμαν και του Αθ. Γεωργιάδη το 1908, του Th. Mawson το 1914, του Μπαλάνου το 1917, στο περίφημο Σχέδιο Πόλεως Αθηνών του Π. Καλλιγά το 1924, στην πρόταση του Σ. Λελούδα, στο πρόγραμμα του 1935 του Δήμου Αθηναίων, η Πανεπιστημίου παραμένει βασικός άξονας, κεντρικό Βουλεβάρτο της Αθήνας.
Τα πρώτα σπίτια που χτίζονται στις αρχές του 19ου αιώνα κατεδαφίζονται για να αντικατασταθούν από νεοκλασικά μέγαρα των μέσων του ίδιου αιώνα, για να αντικατασταθούν και αυτά (όχι όλα ευτυχώς) με εκλεκτικιστικά και τις πρώτες μεσοπολεμικές πολυκατοικίες.
Παραμένει πάντα στη θέση της η Αθηναϊκή Τριλογία, το Πανεπιστήμιο, η Ακαδημία και η Βιβλιοθήκη, με το Οφθαλμιατρείο, την
Καθολική Εκκλησία παραδίπλα με την πρόταση άλλοτε να αποτελέσουν μέρος του Πανεπιστημιακού Κέντρου (πρόταση Καλλιγά) και άλλοτε του Κέντρου Γραμμάτων και Καλών Τεχνών (πρόταση Λελούδα).
Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ
Η Κοραή
Η μόνη σημαντική αλλαγή που προτείνεται σε πάνω από μία αναπλάσεις –που αν και δεν αφορά άμεσα τη λεωφόρο Πανεπιστημίου συνδέεται όμως μαζί της– είναι η διαπλάτυνση της οδού Κοραή και η προέκτασή της μέχρι το Μοναστηράκι ή το Αστεροσκοπείο, διασχίζοντας (και φυσικά καταστρέφοντας) το ιστορικό κέντρο.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι τη σημαντικότερη «καταστροφική» επέμβαση επί της λεωφόρου Πανεπιστημίου επέφερε το Σχέδιο Πόλεως του Klenze με τη μείωση του πλάτους των λεωφόρων από 32 μ. στα 21 μ. Λάθος που πληρώνει ακόμα η πρωτεύουσα.
Μέχρι τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα η Πανεπιστημίου καταφέρνει, στην αρχή της τουλάχιστον, από το Σύνταγμα και μέχρι την Αθηναϊκή Τριλογία να εκπληρώσει τον προορισμό της ως περιπατητικό βουλεβάρτο. Η μεγάλη αύξηση όμως του πληθυσμού της πρωτεύουσας με την επακόλουθη αύξηση του κυκλοφοριακού και των προβλημάτων που φέρνει μαζί του, επιφέρει την οριστική αλλαγή της. Το «Re-think Athens» και ο «Μεγάλος Περίπατος» του Κώστα Μπακογιάννη, προσπαθούν απεγνωσμένα την αναγέννησή της. Είναι άραγε πραγματοποιήσιμο αυτό;
Σκέπτομαι ότι ίσως ο «Μεγάλος Περίπατος» της Βασιλίσσης Σοφίας (λεωφ. Κηφισίας παλαιότερα) θα μπορούσε να είναι μια αντιπρόταση. Με πλάτος ίσο με την Πανεπιστημίου που αυξάνεται σημαντικά από την οδό Ριζάρη και μέχρι την οδό Γενναδίου, με άφθονο πράσινο και από τις δύο πλευρές της ξεκινώντας από τον Εθνικό (Βασιλικό) Κήπο, το οικοδομικό τετράγωνο Ρηγίλλης, Βασ. Σοφίας, Ριζάρη, Βασ. Κωνσταντίνου, συνεχίζουμε με το πάρκο Ριζάρη και το πάρκο του «Ευαγγελισμού» απέναντι, το πάρκο του ΝΙΜΤΣ, το μνημείο Βενιζέλου, το πράσινο του Μεγάρου Μουσικής και της αμερικανικής πρεσβείας, την πλατεία Μαβίλη για να καταλήξουμε στην πλατεία Θων στη διασταύρωση με τη λεωφόρο Αλεξάνδρας.
Σε παλαιότερο «Επταήμερο» της «Καθημερινής» στις 5 Νοεμβρίου του 2000 (έχουν περάσει κιόλας 20 χρόνια, τι κρίμα αλήθεια που σταμάτησαν τα «Επταήμερα») αφιερωμένο στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας τα άρθρα «Μεγαλοπρέπεια και Δυναμισμός» του Νίκου Βατόπουλου, «Η γέννηση και η οικοδόμησή της κατά τον 19ο αιώνα», καθώς και «Η σταδιακή εξέλιξή της μέχρι σήμερα», η περιγραφή του πράσινου εκατέρωθεν της λεωφόρου, η σημερινή χρήση των κτιρίων που την περιβάλλουν, αποτελούν έναν τουριστικό οδηγό για τους Ελληνες και τους ξένους περιπατητές της.
Γιατί πραγματικά σε μια πόλη που στερείται τόσο πολύ το πράσινο, η Βασ. Σοφίας είναι σίγουρα μια ευνοημένη λεωφόρος. Οι περιποιημένες πρασιές μπροστά στις εισόδους των κτιρίων σε όλο το μήκος της (εκτός από ένα μόνο οικοδομικό τετράγωνο στην αρχή της μεταξύ της Ηρώδου του Αττικού και της πλατείας Παύλου Μελά) συνεισφέρουν ουσιαστικά στην αισθητική της εικόνα.
Η «λεωφόρος των μουσείων» χαρακτηρίζεται από την αρχιτέκτονα Μαργ. Σάκκα στο ίδιο αφιέρωμα. Το Μουσείο Μπενάκη, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, το Βυζαντινό Μουσείο, η Εθνική Πινακοθήκη του Παύλου Μυλωνά και του Δημήτρη Φατούρου που τώρα ανακαινίζεται, το μικρό μουσείο της ΕΣΑ στο πάρκο Ελευθερίας, είχε προστεθεί από το 2000 το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Δύο βήματα πιο κάτω, το Λύκειο του Αριστοτέλους επί της οδού Ρηγίλλης που αποκαλύφθηκε το 1996 και τα κατάλοιπα της Παλαίστρας των ρωμαϊκών χρόνων, τα λουτρά, το εφηβείο, το κονιστήριο… Μαζί με το Ωδείο του Δεσποτόπουλου σαν σκηνικό στο βάθος μας μεταφέρει σε άλλες εποχές. Πρόσφατα άνοιξε τις πύλες του και το Μουσείο Γουλανδρή δίπλα στον Αγιο Σπυρίδωνα στην οδό Ερατοσθένους, μισό χιλιόμετρο απόσταση.
Πολιτιστικός άξονας
Αν προσθέσουμε τις αίθουσες συνεδρίων, περιοδικών εκθέσεων, καφετέριες που διαθέτουν όλα τα μουσεία, το Ιδρυμα Θεοχαράκη, τις πάνω από 20 αίθουσες εκθέσεων σε απόσταση λιγότερο από μισό χιλιόμετρο από τον άξονα της Βασ. Σοφίας προς το Κολωνάκι αλλά και προς το Χίλτον, η λεωφόρος Βασ. Σοφίας αποτελεί αναμφίβολα τον βασικό πολιτιστικό άξονα της Αθήνας. Εχοντας αντιληφθεί ήδη από τις αρχές του περασμένου αιώνα τη μεγάλη σημασία του άξονα της Αθηνών – Κηφισίας τότε, Βασ. Σοφίας σήμερα, ο Μπαλάνος πρότεινε την ανάγκη διαπλάτυνσης της λεωφόρου στα 40 μέτρα.
Από τότε και μέχρι σήμερα η Βασ. Σοφίας όχι μόνο αποτελεί τον βασικό πολιτιστικό άξονα της Αθήνας, όπως ήδη αναφέραμε, πραγματοποιώντας με εναλλακτικό τρόπο το όραμα του εμπνευσμένου αρχιτέκτονα Γιάννη Δεσποτόπουλου στα τέλη της δεκαετίας του 1950 για τη δημιουργία του Πνευματικού Κέντρου της Αθήνας. Το πνευματικό κέντρο που προτείνεται να δημιουργηθεί μεταξύ των οδών Βασ. Σοφίας, Βασ. Κωνσταντίνου, Ρηγίλλης και πλατείας του Μεγάλου του Γένους Σχολής, για λόγους που δεν θα εξετασθούν εδώ, δεν πραγματοποιήθηκε, ωστόσο οι επιμέρους λειτουργίες που προβλέπεται να εξυπηρετήσει καλύφθηκαν σταδιακά κατά μήκος της Βασ. Σοφίας. Το μόνο κτίριο που υλοποιήθηκε είναι το Ωδείο – Μουσική Ακαδημία Αθηνών.
Οσο για την ξενοδοχειακή μονάδα που προβλεπόταν –των 500 δωματίων– υπερκαλύφθηκε από το πλήθος των ξενοδοχείων που δημιουργήθηκαν τόσο επί της λεωφόρου όσο και κυρίως στις λεωφ. Μιχαλακοπούλου, Βασ. Κωνσταντίνου και στο Κολωνάκι.
Σε έναν περίπατο που διαμορφώθηκε σταδιακά μόνος του στο πέρασμα του χρόνου, διατηρώντας λίγο-πολύ τις αρχικές λειτουργίες, γιατί να προσπαθούμε να αλλάξουμε την εικόνα της Πανεπιστημίου; Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ενα υπαίθριο, ζωντανό μουσείο της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής
Η Βασ. Σοφίας αποτελεί ένα ζωντανό μουσείο νεοελληνικής αρχιτεκτονικής της ελληνικής πρωτεύουσας, ξεκινώντας από τα Παλαιά Ανάκτορα, τα Ιλίσια (Βυζαντινό Μουσείο), τα μέγαρα των Ερνστ Τσίλλερ και Αναστάση Μεταξά στην απέναντι πλευρά, που σήμερα φιλοξενούν πρεσβείες και μουσεία, των σημαντικότερων αρχιτεκτόνων του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, την πρώτη αθηναϊκή πολυκατοικία. Το μέγαρο Πεσμαζόγλου, και πάλι του Ερνστ Τσίλλερ, τις πρώτες μεσοπολεμικές πολυκατοικίες του Κώστα Κιτσίκη (Βασ. Σοφίας 29), το Σαρόγλειο του Αλ. Νικολούδη, τις πολυκατοικίες (Βασ. Σοφίας 55, 57, 59) των Α. Κριεζή, Αντ. Κιτσίκη, Φ. Πεζάνη, το Χίλτον των Βουρέκα, Βασιλειάδη, Γεωργιάδη, Στάικου.
Το Μέγαρο Μουσικής των Keiholz – Βουρέκα και δίπλα το πάρκο Βενιζέλου, η ωραιότερη ίσως διαμόρφωση ελεύθερου χώρου πρασίνου της Αθήνας των Π. Βοκοτόπουλου και Δημ. Βλάσση, το Πολεμικό Μουσείο (των Αποστολιάδη, Βαλεντή, Σταμπάλη), η αμερικανική πρεσβεία του Gropius.
Ολοι οι σημαντικοί αρχιτέκτονες της Αθήνας: Παύλος Μυλωνάς (Βασ. Σοφίας 2), Αλέξανδρος Τομπάζης (Βασ. Σοφίας 75), Νίκος Βαλσαμάκης (Βασ. Σοφίας 86 και 129), Νικ. Ζουμπουλίδης, Δημ. Τριποδάκης, Παναγιώτης Μιχελής (η περίφημη πολυκατοικία με τη γοργόνα), κ.ά. Μια πινακοθήκη αρχιτεκτονικών έργων όχι όλων ιδιαίτερα σημαντικών αυτών καθ’ αυτά, αλλά που στο σύνολό τους εικονογραφούν με τον καλύτερο τρόπο τις τάσεις της νεώτερης αρχιτεκτονικής της πρωτεύουσας.
Και δίπλα στις πολυκατοικίες δεν θα πρέπει να παραλείψουμε τα νοσοκομειακά κτίρια του Αιγινήτειου, Ιπποκράτειου (αρχικά Εμπορική Σχολή), Αρεταίειου, Ευαγγελισμού, χαρακτηριστικά κτίρια της νοσοκομειακής αρχιτεκτονικής στο γύρισμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα, και τους μικρούς ναούς του Αγίου Νικολάου του Πτωχοκομείου του Π. Κάλκου (1876) δίπλα στην αγγλική πρεσβεία, του Αγίου Γεωργίου (1849) στο πάρκο της Ριζαρείου του Αρμόδιου Βλάχου και τον ναό του (1857) Δημήτρη Ζέζου του Αμαλιείου Ορφανοτροφείου λίγο πιο μέσα από τη λεωφ. Βασ. Σοφίας. Ο,τι έχει μείνει από το παλιό συγκρότημα.
Και αν σε κάποιον δεν φθάνουν αυτά μπορεί να κατηφορίσει την Ηρώδου του Αττικού, να περάσει το Μέγαρο Μαξίμου και το Προεδρικό Μέγαρο (Ανάκτορα Διαδόχου) και να ατενίσει το Παναθηναϊκό Στάδιο ή να στρίψει προς τον Εθνικό (Βασιλικό) Κήπο και το Ζάππειο.
Οταν έχουμε έναν τόσο όμορφο και ενδιαφέροντα μεγάλο περίπατο γιατί άραγε ψάχνουμε για κάποιον άλλο; Σε έναν περίπατο που διαμορφώθηκε σταδιακά μόνος του στο πέρασμα του χρόνου διατηρώντας λίγο-πολύ τις αρχικές λειτουργίες, γιατί να προσπαθούμε να αλλάξουμε την εικόνα της Πανεπιστημίου; Σίγουρα η φύτευση πράσινου και η δημιουργία υγρών χώρων που πρότεινε το «Re think Athens» και ο «Μεγάλος Περίπατος» του Μπακογιάννη έχουν στοιχεία που μπορεί να ομορφύνουν τη λεωφόρο. Με φειδώ όμως και μέτρο, διαφορετικά θα δημιουργήσουμε μια νέα λεωφόρο που δεν θα έχει καμία σχέση με αυτήν που ήταν κάποτε.
Να κάνουμε αλλαγές, ναι, αλλά να σεβόμαστε ταυτόχρονα όχι μόνο το παρόν και το μέλλον αλλά και το παρελθόν της πόλης. Σκεφθείτε το εμπορικό τρίγωνο πώς θα ήταν αν είχε ανοιχτεί η οδός Κοραή. Σκεφθείτε πώς θα ήταν η Πλάκα αν είχαν πραγματοποιηθεί στον χώρο της ανασκαφές. Ισως λοιπόν η Βασιλίσσης Σοφίας να είναι μία κάποια λύση.
Οσο για το κυκλοφοριακό, η Μιχαλακοπούλου, η Βασ. Κωνσταντίνου, ο περιφερειακός του Λυκαβηττού, τα πάρκινγκ Polis και του Μεγάρου Μουσικής ίσως να μπορούν να βοηθήσουν.
Το να μπορεί μια πόλη να διατηρεί τη φυσιογνωμία της στον χρόνο όσο και να τολμάει να αλλάζει «σημειακά» όταν χρειάζεται, απαιτεί γνώση, σοφία και κυρίως αγάπη, πολλή αγάπη για την πόλη.
* Η κ. Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη είναι ομ. καθηγήτρια στο ΕΜΠ.