Οταν έμαθα ότι σε λίγες ημέρες εγκαινιάζεται στην Ελληνοαμερικανική Ενωση έκθεση για τα αθηναϊκά σίξτις, μου έκανε εντύπωση ότι κανείς μέχρι σήμερα δεν είχε εστιάσει στη δεκαετία που η Αθήνα άλλαξε δέρμα. Κυριολεκτικά.
Το κάνει, ευτυχώς, ο Νίκος Βατόπουλος, γνωστός για την πυκνή, πολυδιάστατη και σε βάθος αθηναιογραφία του μέσα από τις σελίδες της «Κ». Αλλά με την έκθεση που εγκαινιάζεται το βράδυ της Δευτέρας 3 Νοεμβρίου, ο γνωστός δημοσιογράφος αξιοποιεί παράλληλα μια λιγότερο γνωστή ιδιότητά του, αυτήν του συλλέκτη. Ο Νίκος Βατόπουλος από τα πρώτα σχολικά του χρόνια, συγκέντρωνε περιοδικά, αποκόμματα εφημερίδων, καρτ ποστάλ, γραμματόσημα, φωτογραφίες και πολλά άλλα που όλα μαζί σήμερα συγκροτούν ένα εντυπωσιακό σώμα τεκμηρίωσης και το οποίο έρχεται να εικονογραφήσει κατά ένα σημαντικό μέρος την έκθεση «Αθήνα. Το πνεύμα του ’60: Μια πρωτεύουσα αλλάζει» (συμβολή έχουν και άλλα ιδιωτικά αρχεία).
Αυτή δεν είναι μια έκθεση φωτογραφίας, ούτε μια έκθεση αρχιτεκτονικής. Ο Νίκος Βατόπουλος «συλλαμβάνει» το γύρισμα μιας σελίδας στην αθηναϊκή ιστορία και την πλαισιώνει με το άρωμα της εποχής. Αυτόν τον ρόλο επιτελούν τα εξώφυλλα από τις «Εικόνες» ή οι χαρακτηριστικές διαφημίσεις των νέων καταναλωτικών αγαθών που κατακλύζουν τα αθηναϊκά νοικοκυριά.
Και το κάνει για τη δεκαετία του ’60 για έναν επιπλέον λόγο: οι πρώτες παιδικές του αναμνήσεις ταυτίζονται με τις κοσμογονικές αλλαγές που συγκλονίζουν την Αθήνα της εποχής. Τα παιδικά μάτια καταγράφουν τις μαζικές κατεδαφίσεις των παλιών σπιτιών αλλά και την ταχύτατη ανάδυση μιας νέας κουλτούρας που φιλτράρεται μέσα από τα νέα καταναλωτικά ήθη, τους φρέσκους αισθητικούς κώδικες της διαφήμισης, την εδραίωση της μεσαίας τάξης και την όλο και πιο δυνατή υπόσχεση μιας πρωτοφανούς ευημερίας, λίγα μόνο χρόνια μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου που βρήκε την Ελλάδα γονατισμένη.
Αυτή η ανεπανάληπτη «μεταμόρφωση» αποτελεί σημείο αναφοράς στη δημόσια συζήτηση ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’70. Ομως η προσωπική μου αίσθηση είναι ότι ανακυκλώνονται εκτιμήσεις και θεωρίες που δεν είναι άσχετες από το πολιτικό κλίμα της εποχής που τις γέννησαν. Κυριαρχεί ένας λόγος κατά βάση καταγγελτικός και αφοριστικός με επίκεντρο την «καταστροφική» λογική της αντιπαροχής που «διέλυσε» την Αθήνα και τις περισσότερες ελληνικές πόλεις. Παρόλα αυτά «κάτι» λείπει. Ο δημόσιος διάλογος δεν έχει καταφέρει μέχρι σήμερα να εξισορροπήσει ή, καλύτερα, να χωρέσει στο ίδιο «κάδρο» της δαιμονοποιημένης «Αθήνας του Καραμανλή» και τις πιο θετικές όψεις της εποχής (ραγδαία οικονομική ανάπτυξη, πνευματική άνθηση, κ.ά.) που συνήθως υποτιμούνται. Ετσι γενιές Ελλήνων δυσκολεύτηκαν και εξακολουθούν να δυσκολεύονται να κατανοήσουν τον ενθουσιασμό στους αυτάρεσκους προλόγους σε ελληνικές ταινίες που επιχαίρουν για τη νέα εμφάνιση της Αθήνας.
Εχω λοιπόν την πεποίθηση ότι δεν μπορούμε να απομονώνουμε τον ευφυή στη σύλληψή του μηχανισμό της αντιπαροχής (οι συνέπειες από τη μαζική όσο και ενθουσιώδη υιοθέτησή του είναι άλλης τάξης ζήτημα) και να δαιμονοποιούμε το πολιτικό κατεστημένο για την ανοχή του στη σταδιακή αποψίλωση της πρωτεύουσας από το αρχιτεκτονικό της δυναμικό, ενώ την ίδια στιγμή η χώρα (και η Αθήνα) ζει μια κοσμογονία. Εδώ αξίζει να επισημανθεί ότι οι ρυθμοί ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας από το 1960 μέχρι το 1973 (πρώτη πετρελαϊκή κρίση) είναι επιπέδου Κίνας με τα σημερινά δεδομένα φέρνοντας την Ελλάδα ανάμεσα στις ταχύτερα αναπτυσσόμενες χώρες ανάμεσα στα μέλη του ΟΟΣΑ (μαζί με Ιαπωνία και Ισπανία).
Συγκοινωνούντα δοχεία
Επομένως, η θεαματική αντικατάσταση της προπολεμικής πόλης δεν είναι άσχετη από τις οικονομικές εξελίξεις της εποχής που τροφοδοτούν τις προσδοκίες για ευημερία και καθιστούν ορατό το τέλος της φτώχειας για ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού. Οι σημερινές απαστράπτουσες όψεις των ανακαινισμένων νεοκλασικών δεν ήταν ο κανόνας το 1958 ή το 1963. Αντίθετα τα παλιά σπίτια, πολλά από τα οποία δεν είχαν ανακαινιστεί ποτέ και με συνθήκες υγιεινής τουλάχιστον προβληματικές, ήταν ταυτισμένα στο συλλογικό υποσυνείδητο με μια περίοδο μιζέριας και κακουχιών.
Τα νεόκτιστα διαμερίσματα σε μοντέρνες πολυκατοικίες που έλαμπαν φρεσκάδα και καθαριότητα ήταν μια υπόσχεση που ελάχιστοι Ελληνες της γενιάς της Κατοχής μπορούσαν να αγνοήσουν. Με αυτήν την έννοια η έκθεση του Νίκου Βατόπουλου, χωρίς, ίσως, να είναι αυτή η βασική της πρόθεση, έρχεται να μας δώσει ολόκληρη την «εικόνα» και σε ένα βαθύτερο επίπεδο να μας συμφιλιώσει με το πνεύμα μιας εποχής που μας είναι τόσο εύκολο να καταδικάζουμε γιατί μας στέρησε τη «νεοκλασική πόλη» που βλέπουμε στις παλιές ελληνικές ταινίες και στις φωτογραφίες.
«Αθήνα. Το πνεύμα του ’60: Μια πρωτεύουσα αλλάζει», Ελληνοαμερικανική Ενωση (Μασσαλίας 22), 3.11 – 13.12.2014. Ωρες λειτουργίας: Δευτέρα – Παρασκευή: 12 – 9 μ.μ., Σάββατο: 10.30 π.μ. – 2.30 μ.μ. Παράλληλες εκδηλώσεις: Παρασκευή 21 Νοεμβρίου, 7 μ.μ., ομιλία του Νίκου Βατόπουλου με θέμα «Η Αθήνα της δεκαετίας του 1960», Παρασκευή 5 Δεκεμβρίου, 7.30 μ.μ., Ξενάγηση στην έκθεση από τον επιμελητή της, Νίκο Βατόπουλο. Η είσοδος είναι ελεύθερη.