Η θέα της Αθήνας σε φωτογραφίες της Κατοχής μάς δείχνει τα ψηλά κτίρια που είχαν ήδη αρχίσει να πυκνώνουν, κατά κύριο λόγο, στο Κολωνάκι και στο Σύνταγμα, και πιο μακριά, στην Πατησίων. Τα περισσότερα διασώζονται και τα βλέπω σήμερα να μην ξεχωρίζουν σε ύψος καθώς έχουν συμπληρωθεί, λίγο ώς πολύ, τα μέτωπα των δρόμων. Ξεχωρίζουν όμως από το ύφος τους, την ποιότητα και την όμορφη πατίνα που αποκτά το καστανό αρτιφισιέλ τους (όταν τα αφήνουν στη φυσική τους κατάσταση).
Μέσα σε αυτές τις πολυκατοικίες του Μεσοπολέμου μεγάλωσε η πρώτη γενιά Αθηναίων που τις κατοίκησε ως παιδιά. Γεννημένα τις δεκαετίες του ’20, του ’30 και του ’40, τα πρώτα εκείνα παιδιά βίωναν την εμπειρία της αθηναϊκής διαβίωσης στις υπερμοντέρνες εκείνες πολυκατοικίες, που σήμερα είναι κομμάτι της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς, και μεγάλωναν με μια καινοφανή εμπειρία για την ιστορία της πόλης: να είναι μέρος τα ίδια της νέας μητροπολιτικής αφήγησης της πόλης που απλωνόταν. Μπορεί αυτή η εμπειρία να αφορούσε μια αριθμητική μειοψηφία, αλλά έφερε τον σπόρο για ένα διαφορετικό βίωμα και μια βαθύτερη κατανόηση της αθηναϊκής συνθήκης, κατά τρόπο που σήμερα προκαλεί σύνθετες σκέψεις για την ένταξη όλων αυτών των μεσοπολεμικών κτιρίων σε ένα κοινό σώμα αστικής παρακαταθήκης.
Πολλές αναφορές στις πολυκατοικίες αυτές τις διασώζω διά της μνήμης μέσα από προφορικές διηγήσεις, υπάρχουν όμως και καταγεγραμμένες μαρτυρίες που αποκτούν ειδικό βάρος. Και μπορεί ο ιστορικός Γιώργος Δερτιλής να μην είχε σκοπό να μας προσφέρει ένα αθηναϊκό βιβλίο καθώς έγραφε το «Συνειρμοί, μαρτυρίες, μυθιστορίες» (εκδ. Πόλις), σπαράγματα γραπτών κειμένων του σε ενιαία αφήγηση, στοχασμός-ποταμός πάνω στην εθνική ιδιοσυστασία.
Είναι τόσο αισθαντικές, γιατί είναι βιωμένες στο έπακρο, οι αναφορές του Γιώργου Δερτιλή στα παιδικά βιώματα από τη ζωή στον δεύτερο όροφο της τετραώροφης πολυκατοικίας, Λουκιανού και Σπευσίππου, που σχεδόν αυτονομούνται ως μια αυθύπαρκτη αφήγηση, με όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που δημιουργεί στον αναγνώστη η θερμότητα των κοινών αναμνήσεων. Σαν αυτήν την πολυκατοικία, ανάλογη ζωή είχαν και όλες οι γειτονικές στην περιοχή αλλά και όσες ήταν διάσπαρτες στις κεντρικές συνοικίες.
Καταλαβαίνω πολύ καλά αυτό που λέει ο Γιώργος Δερτιλής για τους κοινόχρηστους χώρους της πολυκατοικίας (από τους οποίους συγκρατεί πολλές λεπτομέρειες), για το καταφύγιο στο υπόγειο (όταν ακούγονταν οι σειρήνες στην Κατοχή), για τη θέα από την ταράτσα («καμιά φορά με ανέβαζαν οι γονείς μου για να δούμε το ηλιοβασίλεμα» ή «τις φωτιές που είχαν ανάψει οι συμμαχικές βόμβες στον Πειραιά»), για τον ανελκυστήρα («από καλοδουλεμένο ξύλο καστανιάς και με κρύσταλλα γύρω γύρω, μέσα σε ένα λεπτό, δικτυωτό περίβλημα από σίδερο»). Αλλά και οι φιλίες των παιδιών των γειτονικών πολυκατοικιών, έτσι όπως άναβαν σαν φλόγες από τα αντικρινά μπαλκόνια. Αυτή η πτυχή της ζωής στην πολυκατοικία, που τόσα παιδιά φέρουν ως ανάμνηση, με το «άπιαστο» αλλά προσφιλές γειτονόπουλο του απέναντι μπαλκονιού, ξεδιπλωνόταν ως μια τελετουργία, ακριβής όσο και μυστική.
Η πολυκατοικία, ως κυτίον αναμνήσεων, είναι ένα αθηναϊκό κεφάλαιο που δεν εξαντλείται.