Οσοι δεν έχουν επισκεφθεί ποτέ τον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού ανήκουν σ’ αυτούς που δεν γνωρίζουν τα αριστουργήματα της αρχαίας Αθήνας αλλά και τις συγκινήσεις της σύγχρονης πόλης. Ανάμεσα στην Ερμού, την Πειραιώς και την Ασωμάτων, οι ξένοι επισκέπτες ανακαλύπτουν αμέσως την ιδιαιτερότητα του χώρου, αυτό το σπουδαίο ησυχαστήριο ψυχών δίπλα στους θορύβους της πόλης που ως διά μαγείας δεν φτάνουν ώς εκεί. Οσο για τους Ελληνες, κάποιοι έχουν εντάξει στις βόλτες του Σαββατοκύριακου τον Κεραμεικό με τη φυσική ομορφιά του. «Στη μικρή κοιλάδα του Ηριδανού, στην Αθήνα, στο “κάλλιστον προάστειον” του Θουκυδίδη, εκτεινόταν ο περίφημος δήμος των Κεραμέων, ο Κεραμεικός. Στον τόπο αυτό γενιές πολλές, από τα προϊστορικά χρόνια ώς την ύστερη αρχαιότητα έθαβαν τους επιφανείς πολίτες, τους τιμημένους μαχητές των πολέμων, τους άλκιμους νέους αθλητές, τις νέες αρχόντισσες και τις σεπτές ιέρειες, ιδρύοντας περικαλλή ταφικά μνημεία που επέβαλλαν για αιώνες τη μνήμη πάνω στη λήθη, μέχρι που θάφτηκαν και αυτά από την αττική γη, πριν “ξαναζωντανέψουν” χάρη στην αρχαιολογική σκαπάνη».
Πολλές μαρτυρίες
Δεν θα μπορούσαν να περιγράψουν τον τόπο καλύτερα η δυναμική διευθύντρια της Εφορείας Αθηνών Ελένη Μπάνου και ο συνάδελφός της αρχαιολόγος, Λεωνίδας Μπουρνιάς. Ετσι ξεκινούν την περιήγησή τους στο λεύκωμα «Κεραμεικός» από τη σειρά «Ο Κύκλος των Μουσείων», του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση, που φέρει τη φινέτσα των εκδόσεων «Ολκός».
Στον τόπο αυτόν, στον Δρόμο και το Δημόσιο Σήμα «η αθηναϊκή πολιτεία τιμούσε με επιτάφιους λόγους και αγώνες τους νεκρούς της και με λαμπρές γιορτές τους θεούς, ιδιαίτερα την πολιούχο Αθηνά με την πολυδάπανη πομπή των Μεγάλων Παναθηναίων, που ξεκινούσε από το Πομπείο, στον έσω Κεραμεικό». Εδώ άφησε πολλές μαρτυρίες και η νεοσύστατη αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αι. π.Χ. με τους οστρακισμούς. Απόδειξη τα 9.500 όστρακα που έφερε στο φως η σκαπάνη των Γερμανών «πολλά με το όνομα του Θεμιστοκλή και λιγότερα με του Κίμωνα».
Η ανακάλυψη μιας μαρμάρινης ανθεμωτής στήλης του μετοίκου Αγάθωνος, το 1863, ήταν η αφορμή να μάθουμε περισσότερα για τον Κεραμεικό και το αρχαίο νεκροταφείο. Η Αρχαιολογική Εταιρεία ήταν υπεύθυνη για τις συστηματικές ανασκαφές από το 1870 έως το 1913 και έκτοτε, μέχρι σήμερα, ακολούθησε το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Από τα τελευταία εντυπωσιακά ευρήματα ήταν περίφημος Κούρος της Ιεράς Πύλης.
Η διπλή πύλη, το Δίπυλο «ήταν η μεγαλύτερη πύλη του αρχαίου κόσμου με εμβαδόν 1.800 τ.μ. και η μνημειωδέστερη είσοδος στην πόλη». Από δω περνούσε η κύρια οδική αρτηρία της Αθήνας, «γνωστή ως Δρόμος ή οδός Κεραμεικού, που οδηγούσε στο προάστιο της Ακαδήμειας, στη Θρία (δήμος της Ελευσίνας που έδωσε και το όνομα στην πύλη), στο Θριάσιο πεδίο και στην Πελοπόννησο» γράφουν η κ. Μπάνου και ο κ. Μπουρνιάς. Νότια του Διπύλου σε απόσταση 70 μ., ανοιγόταν η Ιερά Πύλη. Εδώ ξεκινούσε η Ιερά Οδός που ακολουθούσε η πομπή των Ελευσινίων Μυστηρίων. Μια πορεία 21 χιλιομέτρων. Από την Ιερά Πύλη περνούσαν ιππείς, πεζοί, τροχοφόρα μαζί και ο Ηριδανός, ο οποίος χυνόταν στον Κηφισό. Σήμερα ένα ρυάκι μας θυμίζει την ύπαρξή του.
Ο υπουργός Πολιτισμού κ. Κώστας Τασούλας στο προλογικό του σημείωμα μάς θυμίζει ότι ο Κεραμεικός δεν είναι μόνο το σπουδαιότερο διαχρονικό κοιμητήριο ή ο κύριος τόπος παραγωγής των περίπτυστων αττικών αγγείων. «Συνοψίζει όλα τα σημαντικά της Αθήνας. Τον “έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών, τα δύσκολα και τα ανεκτίμητα Εύγε”, αλλά και τις “ευτελείς συνήθειες, και μικροπρέπειες, και αδιαφορίες” που έφεραν στην εξουσία τους Κλέωνες». «Μια ωραία αίθουσα τέχνης. Ενας κήπος όπου σε κάθε γωνιά, ανάμεσα στις ελιές, τις δάφνες και τα κυπαρίσσια βρίσκονται αριστουργήματα» περιγράφει τον Κεραμεικό η κ. Μαριάννα Λάτση.
Μικρά δράματα
Είναι απίθανο να μείνεις ασυγκίνητος μπροστά σε όλα αυτά τα μικρά δράματα που σμιλεύτηκαν στο λευκό μάρμαρο. Αλλά και τις ιστορίες πόνου που απεικονίζονται μαζί με τον θρήνο σε πολυάριθμα αγγεία. Η στήλη-ναΐσκος της Ηγησούς, το ανάγλυφο της Αμφορέτης με το εγγόνι της, ο γενειοφόρος πυγμάχος, το διάσημο επιτύμβιο ανάγλυφο του Δεξίλεω, το Λιοντάρι της Ιεράς Πύλης, η Σφίγγα σε επίκρανο επιτύμβιας στήλης, ο Κούρος που βρέθηκε το 2002, ο τεράστιος μαρμάρινος Ταύρος από τον ταφικό περίβολο του Διονυσίου του Κολλυτέως, εντυπωσιάζουν τον επισκέπτη και άλλο τόσο τον αναγνώστη της έκδοσης. Οπως τα αλαβάστρινα μυροδοχεία με σκηνές ερωτευμένων νέων, οι όμορφες σειρήνες όντα του Κάτω Κόσμου, τα αγγεία που απεικονίζουν τον θρήνο της μάνας. Ανάμεσά τους ο φορμίσκος με την αδικοχαμένη θυγατέρα Μυρρίνη καθώς κι ένας ακόμη τεσσάρων ηλικιωμένων ανδρών θρηνωδών που φαίνεται να εισέρχονται σε σπίτι με ευδιάκριτη την επιγραφή: «Οίμοι ω θύγατερ» (αλίμονο κόρη μου). Αλλά και εκείνη η κατάρα (κατάδεσμος): μια μολύβδινη θήκη που έχει κρυμμένο ένα μολύβδινο κουκλάκι μέσα της. Μια μορφή τιμωρίας και απονομής προσωπικής δικαιοσύνης στην κλασική Αθήνα.