Οταν διαβάζεις για τον Κώστα Η. Μπίρη (1899-1980), αναρωτιέσαι αν υπάρχουν σήμερα τέτοιοι υπερασπιστές της Αθήνας. Η οικογένεια Μπίρη έχει προσφέρει, επί σειρά γενεών, πολλές υπηρεσίες στην πόλη, αλλά ο Κώστας Μπίρης, ως αρχιτέκτων, πολεοδόμος, επί 40 χρόνια διευθυντής της πολεοδομικής υπηρεσίας του Δήμου Αθηναίων και αρθρογράφος (με πολλά δημοσιεύματα στην «Καθημερινή»), υπήρξε ένας σπάνιος άνθρωπος, αγνός ιδεολόγος και μαχητής, καλλιεργημένος και γνώστης. Το βιβλίο του «Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20όν αιώνα» (1966, και σε επανέκδοση από τη «Μέλισσα») υπήρξε βίβλος και κιβωτός. Πόσες ώρες, πόσα ξεφυλλίσματα, πόσες φωτογραφίες να εξετάζονται με τον φακό…
Η πρώτη βιογραφική απόπειρα «Κώστας Η. Μπίρης, βίος αφιερωμένος στην πόλη των Αθηνών» (εκδ. «Μέλισσα») κυκλοφόρησε πρόσφατα με την υπογραφή του Μάνου Γ. Μπίρη, ανιψιού του Κώστα, σπουδαίου επίσης μελετητή της Αθήνας. Είναι ένας λαβύρινθος γνώσης στην καρδιά του αθηναϊκού ζητήματος. Και με πολλές φωτογραφίες, ορισμένες σχετικά άγνωστες. Από τις πολλές, διάλεξα τη φωτογραφία της ρομαντικής Βίλας Μαργαρίτας στη συμβολή Βασιλίσσης Σοφίας και Μεσογείων, πιο πολύ γιατί η αγνή μεγαλοπρέπεια αυτού του «βαγκνερικού» πύργου στην άκρη της πόλης είχε μια άδολη ματαιοδοξία. Πολλοί Αθηναίοι την είχαν αγαπήσει αυτή τη βίλα, με την κοκκινωπή πέτρα, που σταδιακά έχανε από ρυμοτομήσεις τον κήπο της, ώσπου κατεδαφίστηκε στη διάρκεια της δικτατορίας.
Η Βίλα Μαργαρίτα είναι απλώς μία εικόνα της αλλοτινής Αθήνας, εκείνης της πόλης που ο Κώστας Η. Μπίρης γνώριζε τόσο βαθιά, εκ των έσω, βιωματικά με σχεδόν σπαρακτική αφοσίωση. Κι αν μπορεί κανείς να πει επιγραμματικά κάτι που να χαρακτηρίζει αυτή τη σχέση του Κώστα Μπίρη με την Αθήνα, είναι η γνώση για κάθε σπίτι, κάθε λόφο, κάθε πλατεία. Πόσα κέρδισε η Αθήνα χάρη στις παρεμβάσεις του και στα γραπτά του. Και πόσα θα είχε κερδίσει αν είχαν εισακουστεί και άλλες εκκλήσεις του. Αυτό το καινούργιο βιβλίο που έρχεται να μας προσφέρει τον Μπίρη, μέσα από το βλέμμα ενός άλλου Μπίρη, έχει τέτοια πυκνότητα αθηναϊκής ατμόσφαιρας, που ανοίγει δρόμους και για άλλα διαβάσματα και σκέψεις. Είναι ένα κέρδος και μία επανασύνδεση με ένα σώμα γνώσης που παραμένει επίκαιρο και απαραίτητο.
Μέσα σε αυτήν την ατμόσφαιρα αθηναϊκής παρακμής των τελευταίων χρόνων, η πόλη της διαρκούς μεταβολής, όπως την έζησε ο Μπίρης, από το 1922 ώς το 1970 περίπου, με όλα τα θετικά και αρνητικά, αποκαλύπτεται ως μία αστική κοσμογονία. Ο ίδιος είχε βιώσει αυτήν τη μεταβολή στην κλίμακα του δρόμου στον οποίο διέμενε: την ήσυχη, αστική οδό Ηπείρου, που προπολεμικά είχε στη σειρά τα νεοκλασικά και εκλεκτικιστικά διώροφα και τριώροφα σπίτια. Από το παράθυρό του παρακολούθησε την κατεδάφιση όλων σχεδόν των παλαιών κατοικιών και την αντικατάστασή τους από πολυκατοικίες. Αυτή η ριζική μεταβολή στην όψη και τη λειτουργία της Αθήνας συνέβη σε διάστημα ολίγων ετών και υπήρξε ένα ρήγμα κι ένα άλμα ταυτόχρονα. Ηταν, αναμφισβήτητα, μία μετάβαση, ένα πέρασμα και μία ώσμωση με νέες κοινωνικές συνθήκες. Ο Μπίρης, βέβαια, που είχε αγωνιστεί για κάθε αθηναϊκό θέμα, από τον Λυκαβηττό έως κάθε δρόμο, ζούσε την αθηναϊκή υπόθεση και ως βίωμα της δικής του γενιάς. Ηταν ένας άνθρωπος που δέθηκε με την Αθήνα και άφησε ισχυρό ίχνος. Ακόμη μαθαίνουμε…