Ας μιλήσουμε ειλικρινά. Είμαστε ή δεν είμαστε καχύποπτοι ως κοινωνία; Πότε ήταν, άραγε, η τελευταία φορά που ακούσαμε μία είδηση και η πρώτη μας αντίδραση δεν ήταν: «Ελα, μωρέ, έτσι το λένε διότι…», και μετά το «διότι» δεν αναπτύξαμε μια αιτιολογία βγαλμένη από τα «συνηθισμένα»; Η καχυποψία είναι προϊόν ανελευθερίας. Οι ελεύθερες, ανοιχτές κοινωνίες, όπως, για παράδειγμα, στην Αθήνα προσπαθούμε να καταφέρουμε, δεν αιτιολογούν με τα «συνηθισμένα», καφενειακού τύπου, συνωμοσιολογικά αντιληπτικά τερτίπια.
Είμαστε μια κοινωνία ανελεύθερη; Ας κάνουμε μια απλή ιστορική αναδρομή: στη Σοβιετική Ενωση δεν μιλούσες στον διπλανό σου, διότι φοβόσουν μήπως είναι το «αυτί» της κολεκτίβας του χωριού σου ή, ακόμη χειρότερα, του Πολιτμπιρό. Στην Ανατολική Γερμανία δεν είχες καμία αυταπάτη ότι τα γράμματα που έστελνες, ειδικά πέραν του Τείχους, δεν τα διάβαζε η Στάζι. Στη ναζιστική Γερμανία κοιτούσες με μισό μάτι εκείνον που έτυχε να έχει δύο τσιγάρα περισσότερα από σένα ή όποιον σε προσέγγιζε προκειμένου να σ’ ενημερώσει για τα νέα από το μέτωπο ή από τα «μέσα» του ίδιου του Φίρερ. Κι ας μην πάμε μακριά· στην ελληνική χούντα, ακόμη ακόμη, η καχυποψία έδινε κι έπαιρνε – και στις πόλεις και στα χωριά.
Προφανώς, δεν είμαστε αυτού του τύπου ανελεύθερη κοινωνία. Είμαστε, όμως, μία κοινωνία μ’ ένα συλλογικό νου, ο οποίος κοιτάζει με μισό μάτι κάθε πληροφορία ή κάθε «επιτυχία» που προέρχεται από τον διπλανό. Η εμπιστοσύνη –εάν υπήρξε ποτέ– έχει δώσει τη θέση της στον ύποπτο κακό Αλλο, που διακαής πόθος του –είμαστε βέβαιοι γι’ αυτό– είναι να μας βλάψει ή να μας αποπροσανατολίσει. Και δεν μας έχει περάσει καν από το μυαλό ότι αυτή η καχυποψία είναι που καταρχήν μας αποπροσανατολίζει.
Η ελληνική κοινωνία δεν είναι μια ανοιχτή κοινωνία· ούτε απέναντι στον εαυτό της ούτε απέναντι στην πολιτεία. Υπάρχει πάντοτε στο πίσω μέρος του μυαλού μας ένα αφελές «βρε, λες;», ένα καταπιεστικό «γιατί μου το είπε αυτό;», ένα, εν τέλει, ανελεύθερο «να δεις που αυτός…». Ο κατά τεκμήριον κακός Αλλος –ιθαγενής ή αλλοδαπός, με μια αδυναμία στον δεύτερο– μας κατατρύχει, μας καταδιώκει, μας συναρπάζει τελικά. Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι σενάρια φαντασίας του Διαδικτύου. Η ίδια η κοινωνία μετατρέπεται σε σενάριο φαντασίας του εαυτού της, απομακρυνόμενη όλο και περισσότερο από τα ρεαλιστικά σενάρια, από την ίδια την πραγματική πραγματικότητα. (Και να που αναγκαστήκαμε να βάζουμε όλο και συχνότερα το επίθετο «πραγματική» πριν από την πραγματικότητα.)
Και αντί να ψάχνουμε τρόπους ν’ ανοιχτούμε στον ελεύθερο κόσμο, εξακολουθούμε να αποδίδουμε όλα μας τα δεινά στον κακό Αλλο, τον Ξένο. Με μια κυβέρνηση που σιγοντάρει με τ’ αδιάλειπτα «μας έβαλαν το πιστόλι στον κρόταφο», είναι λίγες οι πιθανότητες ν’ ανακτήσουμε την ομαλή σχέση με την πραγματική πραγματικότητα, αφού πάλι, αντί να στρέψουμε το βλέμμα και την επιθυμία μας σ’ εμάς και στον διπλανό μας, απευθυνόμαστε στο κράτος-πατερούλη ώστε να μας πάρει απ’ το χέρι, κρυφά, στο δίπλα δωμάτιο, όπου δεν μας βλέπουν, και να μας χαρτζιλικώσει.
Δεν υπάρχει καθαρή επικοινωνία. Η «δημιουργική ασάφεια» δεν είναι καν δημιουργική, αφού δεν μας ωθεί σε άλλα αντιληπτικά επίπεδα. Υπάρχει παντού μια ξερή, ωμή, κυνική ασάφεια. Οι λέξεις που ανταλλάσσουμε δεν εξυπηρετούν καμία επικοινωνία, δεν νοηματοδοτούν καμία διανοητική συναλλαγή. Συνθήματα, κραυγές και ψίθυροι, τσιτάτα, επίκληση στο ανώριμο συναίσθημα, στη μικροαστική θολούρα ενός παράδοξου «θέλω να τ’ αλλάξω όλα». Και δεν ξέρει ποια όλα.
Δεν έχουμε σκεφτεί ποτέ ότι όλοι οι λογαριασμοί που καλούμαστε να πληρώσουμε έχουν πάνω τ’ όνομά μας. Δεν μπορεί, κάπου θα φταίξαμε κι εμείς. Ας αποδεχτούμε τις δυνάμεις και τις αδυναμίες μας – έστω για μια φορά, βρε αδερφέ.