Ας σταθούμε μια στιγμή κι ας κοιτάξουμε ολόγυρα. Είμαστε στο Λύκειον του Αριστοτέλη, στην οδό Ρηγίλλης, όπου οι atenistas εγκαινίασαν τον θεσμό της δημόσιων ομιλιών κατά το πρότυπο της αρχαίας αγοράς. Aς επιλέξουμε, όμως, να δούμε τον χώρο απλώς ως ένα πάρκο. Θα φέρουμε τότε στο νου τα χιλιάδες έντομα και πτηνά, ενδεχομένως και τα μικρά ζώα που ζουν εδώ και που κάθε μέρα επιβεβαιώνουν την πίστη τους στο τώρα.
Μπορούμε, βέβαια, να δούμε τον ίδιο χώρο ως ένα παλίμψηστο της Ιστορίας, και να επιχειρήσουμε μία νοερή ανασκαφική τομή στις στρώσεις του χρόνου. Τότε, θα αντιληφθούμε τον ίδιο χώρο στην ολότητά του, ως ένα υβριδικό θραύσμα αθηναϊκής ιστορίας, ύλης και νόησης.
Ο χρόνος είναι ένα μέγεθος σχετικό. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι η απόσταση που μας χωρίζει από την Αθήνα του Χρυσού Αιώνα της κλασικής εποχής είναι – δεν είναι 125 – 130 γενιές. Σε μερικούς θα φανεί ένας μεγάλος αριθμός, σε άλλους εξαιρετικά μικρός. Προσωπικά συντάσσομαι με εκείνους που θεωρούν τις 130 γενιές σαν ένα πέταγμα πουλιού από το ένα δέντρο στο άλλο.
Με αυτήν την οπτική, οι αρχαιολογικοί χώροι της Αθήνας, από όλες τις περιόδους ανήκουν σε ιστορικά νωπές εποχές και εμείς γινόμαστε το ιστορικό υλικό που τις μακραίνει στον χρόνο.
Η πόλη, η Αθήνα, είναι είναι η μεγέθυνση του πάρκου αυτού. Μπορούμε να την διαβάσουμε ως μία αποθέωση του τώρα, του απόλυτα νέου που γεννιέται κάθε στιγμή, ή να την νιώσουμε διαχρονικά και να αισθανθούμε τους εαυτούς μας όχι μόνο ως έντομα και πουλιά αλλά ως υλικό Ιστορίας, ως σκόνη του χρόνου, κάθε λεπτό, κάθε δευτερόλεπτο.
Αυτό, όμως, που μοιάζει να είναι πρωταρχικό και να έχει μείζονα και καίρια σημασία δεν είναι τόσο η δική μας εκδοχή της καθημερινότητας, το άγχος μας ή η τρυφηλότητά μας, αλλά ένα πλέγμα ζητημάτων που έχουν να κάνουν με την πρόοδο και την αλλαγή. Με τις συνθήκες μεταβολής. Πάνω από όλα αυτό που ενδιαφέρει είναι η ειδική συνθήκη μέσα στην οποία διατυπώνονται σύνθετα ερωτήματα για την πρόοδο μιας κοινωνίας.
Καθώς δεν υπάρχει έννοια γραμμικής προόδου ούτε ασφαλής συνταγή ανάπτυξης, αφού πάντα υπάρχουν αστάθμητοι παράγοντες, δεχόμαστε χωρίς δεύτερη σκέψη πως μία πόλη είναι το άθροισμα των κοινοτήτων της. Κάθε μητρόπολη προχωράει μαζί με τις κόγχες, τις νησίδες, τα σπήλαια, τα λιμνάζοντα ύδατα και κάθε ανασταλτικό, γεωφυσικό εμπόδιο στην εξέλιξή της. Είναι μέσα στην ανθρώπινη συνθήκη ένα περίπου 10% να αποκλίνει από τον γενικό κανόνα και έτσι η έννοια της προόδου να υπηρετείται από εκείνους που θέλουν να οικοδομήσουν και να αποδομείται από εκείνους που θέλουν να υπονομεύσουν μία τέτοια ιδέα προόδου.
Ετσι, προχωρούν οι πόλεις, έτσι και η Αθήνα με συναρπαστικές και ενίοτε επικίνδυνες αντιφάσεις. Είναι εκδοχές της ίδιας της ιδέας της κίνησης. Η κατεύθυνση της κίνησης είναι εν τέλει αυτή που κρίνει και την ποιότητα των ερωτημάτων για την ευημερία και την ευτυχία μιας πόλης.
Σήμερα, πολλοί θεωρούμε ότι η Αθήνα βρίσκεται σε μία στασιμότητα παρότι αυτό αντίκειται σε κάθε έννοια αντίληψης της πραγματικότητας. Η αλήθεια είναι ότι η Αθήνα κινείται και μάλιστα με υψηλές ταχύτητες, αλλά όχι πάντα σε σύμπνοια ούτε προς την κατεύθυνση που θα επιθυμούσαν ενδεχομένως όσοι αποτελούν την δημιουργική δεξαμενή της πόλης.
Ας σκεφτούμε το δυναμικό μιας πόλης, που δεν είναι άλλο από τη σκέψη που παράγεται καθημερινά. Ας φέρουμε στο νου ένα παράδειγμα και ας φανταστούμε το πλήθος που περιμένει να ανάψει το πράσινο για τους πεζούς στη διασταύρωση στα Χαυτεία. Είναι μια πολυσύχναστη διάβαση και καθώς οι πεζοί αρχίζουν να περνούν στο απέναντι πεζοδρόμιο σχηματίζεται ένα πυκνό πλήθος σε δύο κατευθύνσεις. Νοερά, μπορούμε να φανταστούμε τα συννεφάκια των σκέψεων που σχηματίζουν ένα άλλο στρώμα γεμάτο από τους εσωτερικούς μονολόγους και τις μοναχικές σκέψεις των πεζών.
Τα εκατομμύρια των συλλογισμών που παράγονται κάθε λεπτό στην πόλη είναι το ορυχείο και το πολύτιμο μετάλλευμα μιας μητρόπολης. Η σκέψη είναι αυτή που θα επενδυθεί σε οράματα και σχέδια προόδου.
Και η Αθήνα έχει ανάγκη από όλες αυτές τις σκέψεις. Θέλει το άθροισμά τους και το πολλαπλασιαστικό τους γινόμενο. Είναι ένας εν δυνάμει πλούτος που μπορεί να γίνει αντιδραστήρας. Αλλά πρώτα απαιτείται ανάφλεξη. Και να γίνει αυτό, πρέπει να υπάρξει η αστική εκείνη συνθήκη που να δώσει στον πεζό και τυχαίο διαβάτη της πόλης το χρίσμα του συνειδητού πολίτη. Και για να νιώσει κάποιος πολίτης χρειάζεται να νιώσει ελεύθερος και αξιοσέβαστος. Αλλά δεν αρκεί. Ο πολίτης της νέας μητρόπολης πρέπει να νιώσει ότι η πόλη, η κοινωνία περιμένει τη συμβολή του. Υπάρχει μία στάθμη απαιτήσεων και προσδοκιών.
Ο Αμερικανός στοχαστής για την ανάπτυξη των πόλεων, Ρίτσαρντ Φλόριντα είχε γράψει στο έργο του "Η άνοδος της δημιουργικής τάξης" πως για την ευημερία μιας πόλης απαιτούνται τα τρία Τ σύμφωνα με την αγγλική γλώσσα: Talent, Technology, Tolerance. Στα ελληνικά θα λέγαμε Ταλέντο, Καινοτομία, Ανεκτικότητα. Ο συνδυασμός αυτών των συνθηκών είναι προϋπόθεση για να νιώσει κάποιος πολίτης με δικαιώματα και υποχρεώσεις.
Η Τζέιν Τζέικομπς, που επίσης είχε μελετήσει τις αμερικανικές πόλεις στη δεκαετία του 1960, μας κληροδότησε την κλασική σκέψη της όταν μιλάει για την χρησιμότητα της ώσμωσης, των μεικτών χρήσεων και του συγχρωτισμού, ιδιότητες που επιταχύνουν την ανάπτυξη μιας πόλης. Μίλησε επίσης για την πόλη ως ορυχείο με την πραγματική και μεταφορική έννοια. Ως ορυχείο που καταναλώνει ενέργεια, παράγει απόβλητα, απορρίμματα αλλά και κοιτάσματα, συνεπώς απαιτεί επένδυσης καινοτόμου σκέψης αλλά και ως ορυχείο ιδεών. Οι ιδέες εφαρμοζόμενες γίνονται ύλη και δυνητικά μετουσιώνονται σε ευημερία.
Οι σύγχρονες πόλεις, συνεπώς και η Αθήνα, γίνονται συχνά κατανοητές ως αποθετήρια σκέψης. Η σκέψη για να παραχθεί με θετικό τρόπο υπέρ του συνόλου διεκδικεί συνθήκες ελευθερίας και κινητικότητας και είναι σε αυτό το σημείο που συγκλίνουν πολλές εκδοχές της "Εξυπνης Πόλης" του 21ου αιώνα. Μπορεί η Αθήνα να γίνει μια έξυπνη πόλη; Συχνά νιώθει κανείς ότι η Αθήνα παρά τις συναρπαστικές της χαραμάδες και νησίδες είναι μια πόλη ανελεύθερη και αντιδημοκρατική. Ενας νέος, ταλαντούχος άνθρωπος που θέλει να δημιουργήσει στον τόπο του, να φτιάξει ή να συνδεθεί με δίκτυα, να στήσει μία επιχείρηση ή να αφιερωθεί στην έρευνα και την καινοτομία αισθάνεται συχνά σε καθεστώς ασφυξίας. Μπορεί αυτό να αλλάξει; Η σύγχρονη σκέψη για την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική ευημερία των μητροπόλεων θεωρεί απαραίτητη συνθήκη την ανθρώπινη βιοποικιλότητα, την ενθάρρυνση της καινοτομίας και την κίνηση ιδεών και κεφαλαίων.
Σε μία νοητή κλίμακα, η Αθήνα θα έπαιρνε χαμηλό βαθμό στην κατηγορία των Εξυπνων Πόλεων παρότι διαθέτει το έμψυχο υλικό και τον πρωτογενή παράγοντα θέσης, κλίματος και ιστορίας.
Για να επιστρέψουμε στο αρχαιολογικό πάρκο από όπου ξεκινήσαμε και στο Λύκειον του Αριστοτέλη, ας φέρουμε πάλι στο νου τον πολύβουο, συχνά αφανή μικρόκοσμο που ζει σε αυτή την περιοχή της Αθήνας αλλά και το ιστορικό παλίμψηστο που επιδράει με τρόπο αναπόδραστο. Είμαστε οι ίδιοι φορείς του χθες και του τώρα αλλά το αύριο θέλει σκέψη, σχεδιασμό και ελευθερία κινήσεων.