Σημείο συνάντησής μας είναι η είσοδος του Εθνικού Κήπου στη λεωφόρο Αμαλίας, κοντά στο ηλιακό ρολόι. Εκεί μας περιμένει ο Θοδωρής Γκόνης για τον «Περίπατο μαθητείας και αλητείας», μια πρωτότυπη παράσταση που έφτιαξε με θέμα τον Κήπο και τους πρωταγωνιστές του. Ολοι είναι έτοιμοι για την πρόβα. Οι ηθοποιοί παίρνουν θέση και ο χρόνος γυρίζει στο 1832, όταν ήρθαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα οι Βαυαροί… Ο 17χρονος Οθωνας από το Μόναχο, ως βασιλιάς της Ελλάδας, και λίγο αργότερα η Αμαλία. Ηθελε «να συγκεντρώσει γύρω της σκιερές συστάδες, αρώματα, χρώματα και κελαηδήματα πουλιών…» περιέγραφε τότε αγανακτισμένος ο ποιητής Θεόφιλος Γκοτιέ.
Ο Χρήστος Χατζηπαναγιώτης και η Ελένη Κοκκίδου ξεκινούν την ιστορία στη δεντροστοιχία με τις Ουασινγκτόνιες. Τους φοίνικες με τα παλαμοειδή φύλλα που το 1842 φύτεψε με σπόρους η Αμαλία. Είναι όμως και οι φοίνικες, που χρειάστηκαν 40 ναύτες να τραβήξουν τα σχοινιά για να φυτευτούν. Τους έφερε από μέρη εξωτικά τότε η νεαρή βασίλισσα, προκαλώντας τα σχόλια πολλών. «Αγαπημένε, καλέ, γλυκέ, αγγελικέ μου πατέρα, βρίσκω απαράδεκτη την περιγραφή που σου έκαναν για τους φοίνικες. Είναι απίστευτο. Πώς μπορεί κανείς να λέει ότι οι φοίνικες είναι μελαγχολικοί!» του έγραφε η Αμαλία το 1846.
Η φωνή της Ελένης Κοκκίδου σταματά κάποιους επισκέπτες του Κήπου. Οπως ο Χρήστος Χατζηπαναγιώτης όταν αναφέρει τις άμαξες που καταστράφηκαν τότε από το βάρος των δέντρων αυτών. «Τα 18 άλογα δεν μπορούσαν να συγχρονιστούν με τον ασταθή και αργό ρυθμό κίνησης όλου του συστήματος με τους κυλίνδρους».
Είναι μεσημέρι, κάποιοι λιάζονται στο γκαζόν, άλλοι ανασηκώνονται μισοκοιμισμένοι στα παγκάκια. Ενα ζευγάρι καταλαβαίνει ότι πρόκειται για πρόβα θεατρικής παράστασης. «Είστε οι πρώτοι μας θεατές», τους καλοδέχεται ο σκηνοθέτης.
Το περπάτημα συνεχίζεται ευχάριστα κάτω από τις πέργκολες, δίπλα στις προτομές των: Σπυρίδωνος Σαμάρα, Διονυσίου Σολωμού, Ζαν Μωρεάς, Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Ιωάννη Γαβριήλ Εϋνάρδου, Ιωάννη Καποδίστρια. Περνάμε τον λαβύρινθο, το «νεκροταφείο αρχαιοτήτων», τον βράχο βασίλισσας, το μωσαϊκό ρωμαϊκής έπαυλης που ανακάλυψαν σαν διαμόρφωναν τον κήπο της, φτάνουμε στις σκάλες απ’ όπου έμπαιναν τότε στο παλάτι.
Μια διαδρομή ανάμεσα στις Ουασινγκτόνιες, που πήραν το όνομά τους από τον Τζ. Ουάσινγκτον, τις ευλύγιστες Καζουαρίνες, τις Γιούκες, τις αιωνόβιες Αρίες, τα κυπαρίσσια, όπως αυτό που φύτεψε ο Φρανσουά Λουί Μπαρό, αλλά και γνώριμες κουτσουπιές, χαρουπιές, το ρυγχόσπερμα που μοσχοβολάει στις πέργκολες. Περίπου 500 είδη φυτών απ’ όλο τον κόσμο ήρθαν με εντολή της Αμαλίας. Στην οικογένειά της, το Δουκάτο του Ολντενμπουργκ, ήταν παράδοση η δημιουργία κήπων. Επιστημονικός, βοτανικός και ιδιωτικός ήταν ο δικός της.
«Το κοινόν έχει πρόσβαση μόνον αφού οι Μεγαλειότητές τους ξεκινήσουν έφιπποι για τον περίπατό τους στην πόλη μέχρι την δύση του ηλίου». Πάντως, κάποιες «καλές οικογένειες» όπως οι Δραγούμηδες είχαν κάρτα εισόδου.
Ο Μιχάλης και ο Παντελής Καλογεράκης τραγουδούν γλυκά, οι ηθοποιοί Κατερίνα Πατσιάνη και Μυρτώ Γκόνη ξετυλίγουν τις ιστορίες τους, οι τουρίστες ξαφνιάζονται ευχάριστα, οι ηλικιωμένοι θαμώνες ακούν προσεκτικά τον Χρήστο Χατζηπαναγιώτη να μιλάει για το θέατρο του Κήπου στα χρόνια του Νίκου Χατζίσκου αλλά και στα αμαρτωλά του Βασίλη Μπουρνέλη, που έκοβε αιωνόβια δέντρα για να βάλει περισσότερα καθίσματα.
Στο άγαλμα του Βαλαωρίτη ακούγονται αποσπάσματα από τα άπαντά του, για τη συνεδρίαση της 5ης Ιουνίου του 1868. Στη μαρμάρινη μορφή του τραπεζίτη Εϋνάρδου νιώθεις το σήμερα να επαναλαμβάνει θλιβερά το χθες. Η χώρα δεν μπορούσε να ξεπληρώσει τις μεγάλες δυνάμεις, ενώ οι απεσταλμένοι «απαιτούν την πληρωμή». Κείμενα και ντοκουμέντα των μόνιμων κατοίκων του Κήπου, των ποιητών, των πολιτικών, των γεωπόνων που τον διαμόρφωσαν, αλλά και της 20χρονης Βαυαρής βασίλισσας που τον ονειρεύτηκε και μας τον χάρισε, ακούγονται στη διάρκεια αυτής της παράστασης – περιήγησης. Είναι από τις ενδιαφέρουσες παραγωγές του φετινού Φεστιβάλ Αθηνών.
«Ο κήπος είναι της Αμαλίας»
Ο Εθνικός Κήπος ήταν καταφύγιο για τον Θοδωρή Γκόνη όταν 18άρης ήρθε από το Ναύπλιο. «Εβλεπα ακόμη ανθρώπους να διαβάζουν, να ρεμβάζουν, να μηρυκάζουν», λέει στην «Κ». «Μέσα από τον κήπο περνάει η ιστορία της πατρίδας μας. Στον Εθνικό Κήπο πάντα υπάρχουν ένας λύκος κι ένας Μινώταυρος. Δίνουμε τον ρόλο του λύκου στον ξένο και εμείς παίζουμε την αθώα κοκκινοσκουφίτσα». Η παράσταση που ετοίμασε είναι «ένας καλός τρόπος να σκεφτούμε και να το ομολογήσουμε».
Μιλάει με συγκίνηση για τον κηποτέχνη Φρανσουά Λουί Μπαρό που τον έφτιαξε με αττικό γραμμικό σχέδιο, «γι’ αυτό χάνεσαι πολύ γλυκά μέσα του», τον τελευταίο σημαντικό διοικητή του, τον Νικόλαο Ταμβάκη, τον Βαυαρό αρχικηπουρό Φρειδερίκο Σμιτ, παππού του Νικολάου Εγγονόπουλου. «Δουλεύοντας με τους συνεργάτες μου (Ελένη Στρούλια, Μιχάλη Αγγελίδη, Μάρα Ψάλτη, Νάσο Βαγενά, Ματίνα Μέγκλα, Ζαΐρα Φαληρέα) και ξαναδιαβάζοντας την “Ελλάδα του Οθωνος” του Εντμοντ Αμπού, τον “Εθνικό Κήπο” του Νικολάου Ταμβάκη, την αλληλογραφία της Αμαλίας με τον πατέρα της κ.ά., παλαβώσαμε. Ομως ο κήπος είναι της Αμαλίας κι ας μην υπάρχει άγαλμά της. Τόσο αυτή όσο και ο Οθωνας αγάπησαν την Ελλάδα. Με γοητεύει και ο πατέρας του, ο Λουδοβίκος βασιλιάς της Βαυαρίας, που λάτρευε την καλή ζωή, την τέχνη, τις γυναίκες κι έχασε τον θρόνο για μια χορεύτρια. Ηταν πραγματικά φιλέλληνας».
Αγαπώντας την ποίηση, ο Θ. Γκόνης ξεκίνησε με τους ποιητές να φτιάξει την παράσταση, αλλά γρήγορα ένιωσε ότι τον Κήπο τον σκιάζει η γειτνίαση της Βουλής. «Μπήκαμε αθώοι για τις πρόβες, όμως κανείς δεν βγαίνει αθώος στο τέλος». Στέκεται στην ατεκνία της Αμαλίας.
«Ηρθε μια βασίλισσα που δεν μπορούσε να κάνει παιδί, δεν είχε καν κόλπο… Ο λαός, βέβαια, ήθελε διάδοχο. Ομως, όπως έγραψε ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, “Ο διάδοχος είναι υπνωτικό των επαναστάσεων”». Στην ουσία, οι Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) έπαιζαν πόκερ στην ανύπαρκτη μήτρα της Αμαλίας. Ο Μέτερνιχ ενημερωνόταν από τον γιατρό της Αυλής και γνώριζε ότι δεν μπορούσε να κάνει παιδί, ενώ οι κόλακες την παρότρυναν να καταφύγει σε μαγγανείες και γιατροσόφια. Αλλος της έλεγε να φάει ένα τζιτζίκι, άλλος να κλέψει από τον βασιλιά λίγο μπαρούτι και να το καταπιεί ανακατεύοντάς το με μέλι. Είχε συγγενή απλασία κόλπου». Διασκεδάσεις της ήταν ο χορός και η ιππασία, με τα χρόνια και το φαγητό. Κατά τον Εντμόν Αμπού ήταν μνησίκακη και εκδικητική. Για άλλους είχε αρετές στρατηγού.
Στα 25 χρόνια της βασιλείας τους, εκείνη έπαιρνε γρήγορα αποφάσεις, εν αντιθέσει με τον σχολαστικό, διστακτικό Οθωνα, που διόρθωνε τα ορθογραφικά λάθη και έπειτα εξέταζε τα έγγραφα.
Εξόριστος πια στη Βαμβέργη, στις συζητήσεις χρησιμοποιούσε τη φράση: «Εμείς οι Ελληνες…». Ομως το 1863 είχε απαιτήσει από το ελληνικό κράτος τα 5.358.085 δρχ. που δαπάνησε για την ανέγερση των Ανακτόρων. Επίσης, 1.748.600 δρχ. ως έξοδα για τον Βασιλικό Κήπο. Μετά τον θάνατό του, η Αμαλία έλαβε αποζημίωση 4.500.000 δρχ. «Εχει σημασία ότι ενώ ο Οθων ζητούσε τα χρήματά του, έστειλε χρήματα για τον κρητικό αγώνα».
Ο φιλέλληνας Εϋνάρδος, φίλος του Καποδίστρια, δεν ήρθε ποτέ στην Ελλάδα. «Αν πάω θα χάσουν αμέσως την εμπιστοσύνη στο πρόσωπό μου», είχε πει. «Είχε επίγνωση τι ήμασταν», λέει ο Θ. Γκόνης. «Δεν θα μπορούσα να δω αυτή την παράσταση μόνο σαν ποιητικό διάλειμμα. Για ό,τι μας συμβαίνει επιρρίπτουμε ευθύνες στους ξένους, όμως ηθικοί αυτουργοί ήταν οι Ελληνες».
«Περίπατος μαθητείας και αλητείας», 22 – 26 Ιουνίου, 7 μ.μ. «Εθνικός Κήπος», δηλώσεις συμμετοχής στο Φεστιβάλ.