Καθώς η ανερχόμενη κλιματική κρίση σκιάζει το μέλλον και προβληματίζει ευρύτερα για τους τρόπους αντιμετώπισης, επιστήμονες μπαίνουν στη «μηχανή του χρόνου» για να επιστρέψουν στο παρελθόν, να αναψηλαφήσουν τις κλιματικές μεταβολές που αναστάτωσαν τις ανθρώπινες κοινότητες, να καταγράψουν τις συνέπειές τους και να δουν πώς αντεπεξήλθαν οι κοινωνίες.
Πρόκειται για ένα συναρπαστικό έργο που συνενώνει ερευνητικά πολλές διαφορετικές ειδικότητες: ιστορικοί και αρχαιολόγοι, γεωγράφοι, κλιματολόγοι και γεωλόγοι, παλαιοκλιματολόγοι και παλαιοωκεανογράφοι.
«Η επιδίωξή μας είναι να έχουμε μια ολοκληρωμένη άποψη για το ποια ήταν πραγματικά η επίδραση του κλίματος στις κοινωνίες πριν από τη μοντέρνα εποχή, έτσι ώστε να ξεπεράσουμε τον μυθιστορηματικό τρόπο με τον οποίο συχνά γίνεται η ανασύσταση της Ιστορίας. Να πραγματοποιήσουμε σωστή χρήση των δεδομένων έτσι ώστε να αποφύγουμε συχνά λάθη ή μια λογική που μιλάει συνεχώς με όρους “καταστροφής”», λέει στην «Κ» η κλιματολόγος Ελενα Ξοπλάκη από το Ινστιτούτο Γεωγραφίας και το Κέντρο Διεθνούς Ανάπτυξης και Περιβαλλοντικής Ερευνας στο Πανεπιστήμιο Justus Liebig Giessen στη Γερμανία, η οποία συμμετείχε σε μια διεθνή μεικτή ερευνητική ομάδα που προχώρησε σε σχετική δημοσίευση στο περιοδικό Nature.
Η ερευνητική ομάδα μελέτησε τους τρόπους που οι κοινωνίες αντέδρασαν σε δύο από τις περιόδους κλιματικής αλλαγής του παρελθόντος που έχουν μελετηθεί περισσότερο: τη Μικρή Παγετώδη Εποχή της Υστερης Αρχαιότητας του 6ου αιώνα και τη Μικρή Παγετώδη Εποχή του 13ου έως 19ου αιώνα. «Ηταν δύσκολες περίοδοι με έντονα καιρικά φαινόμενα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στον 6ο αιώνα, σημειώθηκαν πολύ ισχυρές ηφαιστειακές εκρήξεις, που προκάλεσαν μεγάλη ψύχρανση του κλίματος. Παρ’ όλα αυτά, οι κοινωνίες κατάφεραν να βρουν τρόπους προσαρμογής, οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν τις γνώσεις τους, έγιναν πιο ευρηματικοί μέσα από την ανάγκη, έτσι ώστε να αποφύγουν τις πολύ βαριές επιπτώσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις επιταχύνθηκαν κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, όπως στην Κίνα, όπου σημειώθηκε κατάρρευση της δυναστείας των Μινγκ», λέει η δρ Ξοπλάκη. Αντίστοιχα μελετάται το πόσο συνέβαλαν οι κλιματικές μεταπτώσεις στην επιτάχυνση της εξασθένησης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με αποτέλεσμα την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204.
Οι ερευνητές ξεχώρισαν πέντε μονοπάτια μέσω των οποίων οι πληθυσμοί αντιμετώπισαν ή προσαρμόστηκαν στην πίεση των κλιματικών αλλαγών: αξιοποίηση των όποιων νέων κοινωνικοοικονομικών ευκαιριών, ευλυγισία στην απόκτηση ενέργειας, δημιουργία νέων πόρων μέσω του εμπορίου, πολιτικές και θεσμικές αλλαγές – προσαρμογές, μετανάστευση και κοινωνικός μετασχηματισμός.
«Ενα παράδειγμα για την αξιοποίηση νέων ευκαιριών αποτελεί η κατοίκηση της ερήμου Νεγκέβ στο σημερινό Ισραήλ, μετά μια περίοδο με πολύ υγρές συνθήκες στην Ανατολική Μεσόγειο. Δημιουργήθηκαν φράγματα, στέρνες, κανάλια για την άρδευση, έτσι ώστε να συγκρατηθεί το νερό και να αναπτυχθεί αγροτική παραγωγή ακόμα και σε ερημικές περιοχές. Υπήρξε μάλιστα δυνατότητα να μεταφερθούν τα παραγόμενα αγαθά, με αποτέλεσμα να ωφεληθούν και άλλες κοντινές περιοχές», αναφέρει η Ελληνίδα κλιματολόγος.
Για να διαμορφωθεί η εικόνα, οι ερευνητές από τις διάφορες ειδικότητες συνθέτουν ιστορικά δεδομένα, στοιχεία από ιζήματα λιμνών, δεδομένα ωκεανογραφικά, πυρήνες από τη θάλασσα, σπηλαιοαποθέματα, αλλά και δείκτες κλιματικής μεταβολής για περιόδους που δεν έχουμε μετρήσεις, όπως για παράδειγμα οι δακτύλιοι των δέντρων. «Η ομάδα μας προσθέτει σε όλα αυτά και παλαιοκλιματικά μοντέλα, που αναπτύσσονται λαμβάνοντας υπόψη και τα όποια στοιχεία. Είναι αρκετά μεγάλος γρίφος, αλλά έχουμε κάνει σημαντικά βήματα», συμπληρώνει η δρ Ξοπλάκη.
Η μεσαιωνική περίοδος
Η Ελληνίδα ερευνήτρια έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα και με τη μεσαιωνική περίοδο κλιματικής ανωμαλίας, που σύμφωνα με τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή εκτείνεται από τον 10ο έως τον 12ο-13ο αιώνα. «Πρόκειται γενικά για μια θερμή περίοδο, η οποία έδωσε πολλές φορές τροφή σε σκεπτικιστές να αναρωτηθούν για το εάν είναι όντως η εποχή μας η πιο θερμή ή είχαμε παρόμοιες συνθήκες και τότε. Βεβαίως, η πραγματικότητα είναι τελείως διαφορετική, πρώτα και κύρια όσον αφορά την ταχύτητα των συντελούμενων αλλαγών», σημειώνει η δρ Ξοπλάκη.
Σημαντικό αντικείμενο έρευνας έγινε η βυζαντινή περίοδος, καθώς υπάρχουν δεδομένα κάθε είδους και μπορεί να αξιοποιηθεί και το γεγονός ότι οι Βυζαντινοί άφησαν πλούσιες γραπτές πηγές. «Ενα από τα συμπεράσματα του ερευνητικού έργου μας είναι πως έχει ιδιαίτερη σημασία η κοινωνική και πολιτική κατάσταση και ο τρόπος που αντιδρούν οι κοινωνίες στις κλιματικές αλλαγές. Για παράδειγμα, ο 11ος αιώνας στην περιοχή της ελληνικής χερσονήσου ήταν εξαιρετικά ευνοϊκός για την ανάπτυξη των καλλιεργειών. Καταγράφεται ενίσχυση της γεωργίας και γενικότερη ενδυνάμωση των κοινοτήτων. Είναι μία από τις πιο καλές περιόδους για τον πληθυσμό στην ελληνική χερσόνησο. Την ίδια περίοδο όμως, στα ανατολικά εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, στην περιοχή της σημερινής Τουρκίας, παρότι οι κλιματικές συνθήκες είναι παρόμοιες, καταγράφονται πολύ μεγάλες διαφορές. Σημειώθηκε μείωση της παραγωγής, ειδικά των σιτηρών που ήταν η βασική τροφή – ήταν από τους χειρότερους αιώνες. Η αιτία βρίσκεται στην αναταραχή που προκαλούσαν η παρουσία των Τουρκομάνων, οι επιδρομές νομάδων και Σελτζούκων, η αποδυνάμωση της βυζαντινής εξουσίας.
Ετσι, μια σχετικά μικρή κλιματική μεταβολή, μια περίοδος ξηρασίας, είχε καταστροφικά αποτελέσματα. Δύο διαφορετικές καταστάσεις, ελληνική χερσόνησος – ανατολικές περιοχές, με τις ίδιες κλιματικές συνθήκες, αλλά διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες», εξηγεί αναλυτικά η δρ Ξοπλάκη.
Οι κλιματικές διαταραχές λειτουργούν συχνά ως καταλύτης για το ξέσπασμα κοινωνικών αναστατώσεων, ακόμα και εξεγέρσεων. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εξέγερση των Τζελαλί (1596-1610) στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σύμφωνα με την Ελληνίδα ερευνήτρια, την περίοδο εκείνη οι Οθωμανοί επεκτείνονταν όλο και περισσότερο, ενώ και οι πόλεις μεγάλωναν. «Είχε δημιουργηθεί ένας τεράστιος στρατός, που χρειαζόταν μεγάλες ποσότητες τροφίμων και εφοδίων. Στα τέλη του 16ου αιώνα σημειώθηκε μια απότομη αλλαγή, μια ψυχρή περίοδος ακολουθήθηκε από ξηρασία, δίνοντας μικρές σοδειές. Υπήρχε λίγη τροφή για να συντηρηθούν ο στρατός και οι μεγάλες πόλεις, με αποτέλεσμα τεράστια απορρόφηση πόρων από την ύπαιθρο και τις αγροτικές περιοχές, που οδήγησε σε επαναστάσεις», λέει η δρ Ξοπλάκη. Κι εδώ όμως το κρίσιμο είναι το κοινωνικό στάτους. Δηλαδή, η κλιματική διαφοροποίηση μπορούσε να αντιμετωπιστεί εάν δεν υπήρχαν οι τεράστιες στρατιωτικές ανάγκες.
Φτάνουμε στο σημείο χωρίς επιστροφή
Τι μας λέει η ανασύσταση των κλιματικών περιπετειών του παρελθόντος για το παρόν και το μέλλον της κλιματικής κρίσης; Μπορεί να υπάρξει μια σχετικοποίηση της απειλής, με την έννοια πως όλα αυτά έχουν ξαναγίνει; – ρωτάμε την κ. Ξοπλάκη. «Θα ήταν πολύ ωραίο εάν μπορούσαμε να πούμε πως “ναι, έχει ξαναγίνει η κλιματική αλλαγή παλαιότερα”», απαντά στην «Κ». «Δυστυχώς όμως η ταχύτητα των αλλαγών που βλέπουμε σήμερα είναι τόσο μεγάλη που είναι αρκετά δύσκολο να πούμε πως “ναι, θα το ξεπεράσουμε κι αυτό”. Φτάνουμε στο σημείο χωρίς επιστροφή και εκεί θα χρειαστεί μια πολύ μεγάλη αλλαγή, μια αναδιοργάνωση της κοινωνίας μας», συμπληρώνει. «Η εικόνα που έχουμε από το παρελθόν είναι πως το κλίμα κινητοποιεί τις κοινωνίες. Μπορούμε να παραδειγματιστούμε από τους τρόπους που αντέδρασαν ή προσαρμόστηκαν οι πληθυσμοί παλαιότερα. Κοινωνίες πιο απλές, με πολύ λιγότερες δυνατότητες από σήμερα. Μερικά πράγματα όμως ήταν πιο εύκολα τότε, όπως η μετανάστευση πληθυσμών».