Το 2008, δύο Ιάπωνες και ένας Αμερικανός μοιράστηκαν το Βραβείο Νομπέλ στη Χημεία. Το έργο των Μάρτιν Τσάλφι, Ρότζερ Τσιέν και Οσάμου Σιμογκούρα στην πράσινη φθορίζουσα πρωτεΐνη, γνωστή και ως GDP, έλυσε τα χέρια ερευνητών και γιατρών «χρωματίζοντας» γονίδια και κύτταρα με την έκθεσή τους σε υπεριώδη ακτινοβολία. Για την ανακάλυψη της πρωτεΐνης όμως οι επιστήμονες και ο κόσμος χρωστάνε πολλά στην πανέμορφη Aequorea Victoria, μια… μέδουσα!
«Στην πραγματικότητα γνωρίζουμε ελάχιστα γι’ αυτά, τα πιο παρεξηγημένα πλάσματα του βυθού, παρόλο που παίζουν σημαντικό ρόλο στην τροφική αλυσίδα και στο οικοσύστημα των ωκεανών», μας λέει ο Ρώσος βιολόγος και δύτης Αλεξάντερ Σέμενοφ, ο οποίος ετοιμάζεται μαζί με την ομάδα του να μελετήσουν και να φωτογραφίσουν τη ζωή των γοητευτικών «εξωγήινων» του βυθού.
Τα απόκοσμα πλάσματα με τα ιριδίζοντα, ψυχεδελικά χρώματα, εμφανίζονται μόλις 100 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας, εκεί όπου το φως δίνει τη θέση του στο σκοτάδι του βυθού. Με σώματα αέρινα, λεπτά και μακριά πλοκάμια, μοιάζουν με λουλούδια που χορεύουν μέσα στο νερό, αλλά στην πραγματικότητα έτσι πλέουν, δημιουργώντας φονικά ρεύματα στα οποία παγιδεύουν τη λεία τους.
Η ομάδα Aquatilis αποτελείται από θαλάσσιους βιολόγους, φωτογράφους και κινηματογραφιστές του βυθού, ωκεανογράφους που ετοιμάζονται να περάσουν συνολικά τρία χρόνια στη θάλασσα και να εξερευνήσουν τη ζωή αυτών των πλασμάτων καταδυόμενοι σε ανεξερεύνητα σημεία των θαλασσών.
Οι μέδουσες είναι οι πιο γνωστοί συγγενείς της μεγάλης οικογένειας του ζελατινοειδούς ζωοπλαγκτόν (Gelatinous Zooplankton) ή αλλιώς gelata και γενικά διαφέρουν σε μορφολογία και μέγεθος. «Ξεκινούν από μερικά εκατοστά όπως η μοβ μέδουσα που απαντά στη Μεσόγειο και μπορεί να φτάσουν τα 30 μέτρα, όπως τα θανάσιμα σωληνοειδή Siphonophores που ζουν σε μεγάλα βάθη. Το κοινό χαρακτηριστικό όλων είναι το εύθραυστο σώμα τους που μοιάζει με ζελέ και καταστρέφεται μόλις βγουν από το νερό», λέει ο Σέμενοφ και τονίζει ότι είναι πολύ λίγες οι έρευνες που έχουν γίνει στο φυσικό τους περιβάλλον. «Σκοπός μας είναι να κάνουμε μια ολοκληρωμένη έρευνα, να καταγράψουμε νέα είδη και να μελετήσουμε τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς τους», σημειώνει ο Ρώσος επικεφαλής.
Μηχανισμοί αντιγήρανσης
Τα τελευταία χρόνια η συμπεριφορά των gelata στους ωκεανούς έχει προκαλέσει ερωτήματα στους επιστήμονες. Εχει παρατηρηθεί, εξηγεί ο Σέμενοφ, ότι σε σημεία όπου μειώνεται ο αριθμός των ψαριών εξαιτίας της υπεραλίευσης ή άλλων περιβαλλοντικών παραγόντων ο χώρος «καταλαμβάνεται» από εκατοντάδες μέδουσες αποτρέποντας την επανασύσταση του πληθυσμού των ψαριών. Επιπλέον, μεγάλα κοπάδια μεδουσών έχουν προκαλέσει προβλήματα στη λειτουργία πυρηνικών εργοστασίων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας φράσσοντας το υδάτινο σύστημα ψύξης, όπως έγινε στη Σκωτία και στο Ισραήλ το 2011, ενώ «επιθέσεις» έχουν σημειωθεί σε ιχθυοκαλλιέργειες και σε ανθρώπους.
Κι όμως, τα απωθητικά κατά κανόνα πλάσματα έχουν θαυμαστές ιδιότητες, όπως μηχανισμούς αντιγήρανσης, από τις οποίες μπορεί να διδαχθεί η σύγχρονη επιστήμη. «Το παράδειγμα της Aequorea Victoria μας δείχνει ότι είναι δύσκολο να αντιληφθούμε τον αντίκτυπο κάθε νέας ανακάλυψης. Οι επιστήμονες μελετούν τους μηχανισμούς αναγέννησης των κυττάρων τους, συνδυάζουν τον τρόπο κίνησής τους με τη βιομηχανική, ενώ ορισμένα είδη μπορεί να γίνουν και ένας καλός μεζές. Φαίνεται σαν να γνωρίζουμε αρκετά, αλλά σκεφτείτε ότι έχουν καταγραφεί μόλις μερικές χιλιάδες είδη σε ένα πολύ μικρό τμήμα του βυθού που έχει εξερευνηθεί», σημειώνει ο Σέμενοφ.
Τέχνη και επιστήμη
Με τις ιστορίες του Ιούλιου Βερν και του Ισαάκ Ασίμοφ, τα βιβλία του Αγγλου φυσιολάτρη Τζέρι Ντάρελ -αδελφού του φημισμένου συγγραφέα Λόρενς Ντάρελ- και τις περιπέτειες του Ζακ Ιβ Κουστό και του σκάφους του «Καλυψώ» μεγάλωσαν οι επιστήμονες που απαρτίζουν την ομάδα Aquatilis. Αν και είναι εξοπλισμένοι με την τελευταία λέξη της τεχνολογίας σε μέσα υποβρύχιας φωτογράφησης και κινηματογράφησης, θεωρούν ότι η ερευνητική τους φιλοσοφία βρίσκεται πιο κοντά στην έρευνα διά της παρατήρησης των νατουραλιστών του 19ου αιώνα, παρά στα σύγχρονα επιστημονικά εργαστήρια.
«Είναι πολύ σημαντικό να μελετήσουμε αυτά τα πλάσματα στο φυσικό τους περιβάλλον. Προτείνουμε έναν νέο τρόπο υποβρύχιας εξερεύνησης που συνδυάζει την επιστήμη με την τέχνη», υποστηρίζει ο Σέμενοφ και τονίζει ότι η ομάδα θα διαμοιράζει φωτογραφίες και βίντεο υψηλής ανάλυσης των μεδουσών και των gelata με σκοπό «να εμπνεύσουμε και να εκπαιδεύσουμε το κοινό που θα παρακολουθεί από την ιστοσελίδα της ομάδας το ταξίδι μας στον κόσμο του βυθού».
Η ομάδα των επιστημόνων σχεδιάζει να καλύψει μια απόσταση 48.000 χιλιομέτρων, διαπλέοντας τρεις ωκεανούς, σε ένα κατάλληλα διαμορφωμένο ιστιοφόρο. Εδώ και δύο χρόνια εργάζονται εντατικά στη θεωρητική προσέγγιση του εγχειρήματος, ετοιμάζοντας χάρτες, διαδρομές, πρόγραμμα κατάδυσης, αλλά και στην εύρεση πόρων και χορηγιών. «Η εποχή δεν προσφέρεται για χορηγίες, αλλά νομίζω ότι αυτό θα αλλάξει μόλις δώσουμε δείγμα της δουλειάς μας. Πιστεύω ότι μέχρι το τέλος του χρόνου θα έχουμε βρει έναν μεγάλο υποστηρικτή για να ξεκινήσουμε», σημειώνει ο Σέμενοφ.
Γι’ αυτό και η ομάδα θα αρχίσει κινηματογράφηση και μετάδοση υποβρύχιας πανίδας από το καλοκαίρι και τον επόμενο Νοέμβριο θα ταξιδέψει στα Κανάρια Νησιά για ένα πρώτο «τεστ» του εξοπλισμού και του σκάφους. Το εγχείρημά τους είναι τολμηρό και θα μπορούσαν να μελετούν τη θαλάσσια ζωή μέσα από τα εργαστήρια ή στα γιγαντιαία ενυδρεία μεδουσών, όπως αυτό του Κάμο της Ιαπωνίας, αλλά τι θα ήταν, όπως λένε, οι μεγάλες ανακαλύψεις δίχως τη γεύση της περιπέτειας;