Η πιο γνωστή και ίσως η πιο επιτυχημένη παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Ενωσης στη διαχείριση του περιβάλλοντος έχει αύριο επέτειο. Η δημιουργία του δικτύου Natura, που άλλαξε τον τρόπο προστασίας των πιο πολύτιμων περιοχών της Ευρώπης, βασίστηκε στην Οδηγία για τους Οικοτόπους η οποία συμπληρώνει αύριο 25 χρόνια εφαρμογής. Στην Ελλάδα το δίκτυο των Natura είναι επαρκές, ωστόσο παραμένουν σοβαρά προβλήματα στην προστασία και τη διαχείρισή του, όπως απέδειξαν οι πρόσφατες περιπτώσεις της Ζακύνθου και του Κυπαρισσιακού κόλπου.
Στη χώρα μας έχουν χαρακτηριστεί 419 περιοχές Natura, οι οποίες καλύπτουν το 27% της χερσαίας (35.747 τ. χλμ.) και το 6% της θαλάσσιας έκτασης (7.199 τ. χλμ.) της Ελλάδας. Οι περιοχές Natura χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: οι 202 (29.527 τ. χλμ.) αφορούν την προστασία της ορνιθοπανίδας και 241 (28.078 τ. χλμ., κάποιες συμπίπτουν με την προηγούμενη κατηγορία) είναι σημαντικοί οικότοποι. Η καταγραφή του δικτύου στη χώρα μας έγινε το 1994-1996 από ομάδα 100 επιστημόνων που συστήθηκε ειδικά για τον σκοπό αυτό, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος LIFE. Στον «Επιστημονικό Κατάλογο» εντάχθηκε σχεδόν το σύνολο των μέχρι τότε προστατευόμενων περιοχών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο (εθνικοί δρυμοί, περιοχές ramsar κ.λπ.). Κατόπιν ο κατάλογος επικαιροποιήθηκε το 2010 με την προσθήκη επιπλέον περιοχών και αναμένεται μέσα στο επόμενο έτος να επικαιροποιηθεί εκ νέου για την προσθήκη θαλάσσιων περιοχών Natura.
Πού βρισκόμαστε
Ποια είναι, λοιπόν, η κατάσταση του δικτύου Natura 2000 στη χώρα μας; Η κατάσταση των προστατευόμενων περιοχών θεωρείται γενικά καλή, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις δεν υφίστανται πολύ σημαντικές πιέσεις. Ωστόσο μια προσεκτικότερη επισκόπηση των υποχρεώσεων της Ελλάδας έναντι της κοινοτικής νομοθεσίας αποκαλύπτει σοβαρές –συχνά δομικές– ανεπάρκειες. «Η κάλυψη του δικτύου Natura στην ηπειρωτική Ελλάδα είναι σχεδόν πλήρης. Στις θαλάσσιες περιοχές όμως υπάρχει σημαντική εκκρεμότητα», επισημαίνει η Ιόλη Χριστοπούλου, υπεύθυνη πολιτικής για το φυσικό περιβάλλον στην περιβαλλοντική οργάνωση WWF Ελλάς. «Το κύριο πρόβλημα, όμως, έγκειται στο πεδίο: στη διαχείριση, παρακολούθηση και τη λήψη μέτρων προστασίας, όπου υπάρχουν σημαντικά κενά».
Σύμφωνα με τη WWF, τρία είναι τα κύρια ζητήματα για τις Natura στη χώρα μας:
• Ελλειψη σχεδίων διαχείρισης. «Σήμερα έχουν θεσπιστεί μόλις δύο, για την Κορώνεια και τον Σχινιά, κι αυτά κατόπιν ευρωπαϊκών πιέσεων. Οι υπόλοιπες περιοχές της χώρας δεν έχουν συγκεκριμένο σχεδιασμό που να θέτει στόχους προστασίας και να ορίζει μέτρα για την επίτευξη αυτών των στόχων, δηλαδή μια συγκεκριμένη πολιτική για κάθε περιοχή», επισημαίνει η κ. Χριστοπούλου.
• Προβληματική διοίκηση. «Οι υφιστάμενοι φορείς διαχείρισης καλύπτουν μόλις το 25% των προστατευόμενων περιοχών. Στο υπόλοιπο 75% δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο σχήμα διαχείρισης, με αποτέλεσμα η προστασία των Natura να εμπίπτει σε διαφορετικές υπηρεσίες, μεταξύ των οποίων οι αρμοδιότητες δεν είναι ξεκάθαρες. Επιπλέον, το ζήτημα της χρηματοδότησής τους παραμένει και εκεί ίσως η Ευρωπαϊκή Ενωση θα έπρεπε να επανεξετάσει τη θέση της, δεδομένης της οικονομικής κατάστασης της χώρας».
• Εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων. «Το ισχύον σύστημα των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων είναι ανεπαρκές. Η διαδικασία εκτίμησης των επιπτώσεων που θα έχει στο περιβάλλον ένα έργο ή μια δραστηριότητα πρέπει να γίνει λιγότερο τυπική και πιο ουσιαστική. Υπάρχει πλήθος αποφάσεων από το Συμβούλιο της Επικρατείας και το Ευρωδικαστήριο (για τη Ζάκυνθο, τη χωροθέτηση αιολικών πάρκων, τον Αχελώο, τον Κυπαρισσιακό Kόλπο και άλλες περιπτώσεις) που αποδεικνύουν ότι δεν γίνεται η δέουσα εκτίμηση», καταλήγει η κ. Χριστοπούλου.
Προς το Ευρωδικαστήριο
Υπενθυμίζεται ότι εις βάρος της Ελλάδας έχει κινηθεί διαδικασία επί παραβάσει από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, που βρίσκεται στο στάδιο της αιτιολογημένης γνώμης. Η χώρα μας δεν έχει καθορίσει τους στόχους διαχείρισης και τα διοικητικά μέτρα για κάθε προστατευόμενη περιοχή, με την (εξαετή!) προθεσμία να έχει παρέλθει άπρακτη το 2012. Πολλές ακόμα υποθέσεις για μεμονωμένες περιπτώσεις διερευνώνται ή βρίσκονται ένα βήμα πριν από το εδώλιο του Ευρωδικαστηρίου. Να σημειωθεί πάντως ότι η Ελλάδα ολοκλήρωσε το 2015 (για πρώτη φορά) πρόγραμμα εποπτείας των προστατευόμενων ειδών και τύπων οικοτόπων.
Πολλαπλά οφέλη που αγγίζουν τα 300 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως
Τα οφέλη των περιοχών Natura δεν περιορίζονται στην προστασία της βιοποικιλότητας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά ότι τα οφέλη που απορρέουν από το δίκτυο Natura 2000 κυμαίνονται από 200 έως 300 δισ. ευρώ ετησίως. Επιπλέον, η επισκεψιμότητα των περιοχών Natura 2000 αποφέρει στις εθνικές οικονομίες έσοδα 5 έως 9 δισ. ευρώ ετησίως. Ενώ 4,4 εκατ. θέσεις εργασίας και ένας ετήσιος κύκλος εργασιών 405 δισ. ευρώ εξαρτώνται άμεσα από τη διατήρηση υγιών οικοσυστημάτων.
Η έκθεση «The Economic benefits of the Natura 2000 Network» που πραγματοποιήθηκε για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το 2012 αναδεικνύει το ευρύ φάσμα των «υπηρεσιών» που προσφέρουν τα προστατευόμενα οικοσυστήματα. Πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει η έκθεση:
• Αποθήκευση άνθρακα. Το δίκτυο Natura 2000 παρέχει μια ιδιαίτερα σημαντική υπηρεσία, την «αποθήκευση» άνθρακα, που συμβάλλει στον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και στην προσαρμογή σε αυτή. Εκτιμάται ότι το δίκτυο δεσμεύει σήμερα περίπου 9,6 δισ. τόνους άνθρακα, ισοδύναμων με 35 δισ. τόνους CO2, με αξία εκτιμώμενη σε 600 εκατ. έως 1,130 δισ. ευρώ (αξία αποθεμάτων του 2010), αναλόγως της τιμής που αποδίδεται σε έναν τόνο άνθρακα.
• Προστασία. Η διατήρηση των περιοχών Natura συμβάλλει δυνητικά σε σημαντική εξοικονόμηση δαπανών και μείωση των ζημιών που προκαλούνται από ακραία καιρικά φαινόμενα (όπως είναι οι πλημμύρες, οι χιονοστιβάδες, οι κατολισθήσεις). Για την περίοδο 1990-2010, η αξία των οικονομικών απωλειών από φυσικές καταστροφές στην Ε.Ε. των 25 ανήλθε σε περίπου 163 δισ. ευρώ.
• Επισιτιστική ασφάλεια. Στις περιοχές Natura φιλοξενείται ένα ευρύ φάσμα πολύτιμων φυτών και ζώων, όπως έντομα επικονίασης. Οι υπηρεσίες επικονίασης από τα έντομα είναι σημαντικές στην Ευρώπη, με αξία 14 δισ. ευρώ ετησίως. Επίσης, πολλές περιοχές Natura στηρίζουν ορθές γεωργικές πρακτικές. Τα γεωργικά οικοσυστήματα αντιπροσωπεύουν το 38% της έκτασης των περιοχών του δικτύου Natura 2000.
• Τουρισμός. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, οι επισκέπτες σε περιοχές Natura 2000 δαπανούν περίπου 50-85 δισ. ευρώ/έτος. Εάν ληφθούν υπόψη μόνον οι δαπάνες των επισκεπτών που ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τις περιοχές Natura 2000 (και σε αντιδιαστολή με αυτούς που ενδιαφέρονται για τις φυσικές περιοχές γενικά), τα σχετικά έσοδα ανέρχονται σε 9-20 δισ. ευρώ/έτος.
• Υδατα. Ο καθαρισμός του νερού και η υδροδότηση αποτελούν σημαντικές υπηρεσίες που παρέχονται από φυσικά οικοσυστήματα. Ορισμένες μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται το Μόναχο, το Βερολίνο, η Βιέννη, το Οσλο, η Μαδρίτη, η Σόφια, η Ρώμη και η Βαρκελώνη, επωφελούνται από τη φυσική διήθηση με διάφορους τρόπους. Εκτιμάται ότι τα ετήσια οικονομικά οφέλη από τον καθαρισμό των υδάτων ανέρχονται σε 7 έως 16 εκατ. ευρώ και από την παροχή νερού σε 12 έως 91 εκατ. ευρώ ανά πόλη.
• Θάλασσα. Η αξία των οφελών που προκύπτουν από το σύνολο των θαλάσσιων περιοχών που προστατεύονται ανέρχεται σε περίπου 1,4-1,5 δισ. ευρώ ετησίως και θα διπλασιαστούν όταν προστατευθεί το 10% της συνολικής θαλάσσιας έκτασης.