Τριάντα τρεις ημέρες απομένουν μέχρι να ανοίξει η «αυλαία» των Ολυμπιακών Αγώνων στο Ρίο ντε Τζανέιρο και η ανησυχία για τις επιπτώσεις του ιού Ζίκα (που έχει πάρει το όνομα μιας κοιλάδας στην Ουγκάντα, όπου ανιχνεύτηκε πρώτη φορά, το 1947) είναι έντονη σε όλο τον κόσμο. Οχι χωρίς λόγο. Στη Βραζιλία, όπου οι μεγάλες συλλογές στάσιμου νερού στο αστικό και το ημιαστικό περιβάλλον βοήθησαν στη γρήγορη εξάπλωση μέσω του κουνουπιού Aedes aegypti, όλες οι προσπάθειες καταπολέμησης των «ένοχων» εντόμων έχουν αποτύχει. Και, επιπλέον, το σύστημα Υγείας έχει αποδυναμωθεί από το εύρος της επιδημίας. Από τον Οκτώβριο του 2015 μέχρι τον περασμένο Μάιο έχουν καταγραφεί εκεί περισσότερες από 5.000 ύποπτες περιπτώσεις μικροκεφαλίας, από τις οποίες 1.400 έχουν τεκμηριωθεί κλινικά και στις 200 έχει γίνει εργαστηριακή επιβεβαίωση της λοίμωξης από τον ιό.
Στο Ρίο θα ταξιδέψουν για τους Ολυμπιακούς 10.500 αθλητές από 180 χώρες και εκατοντάδες χιλιάδες επισκέπτες. Πόσο απειλητικό είναι αυτό για την εξάπλωση του ιού, όταν το πρόβλημα δεν περιορίζεται πια μόνο στη Βραζιλία; Ο Ζίκα έχει εμφανιστεί ήδη σε 60 χώρες – και βρίσκεται στο κατώφλι των ΗΠΑ. Επίσης, έχει φτάσει και στη δική μας πόρτα. «Μέχρι τώρα έχουν ταυτοποιηθεί περισσότερες από 600 περιπτώσεις εισαγωγής του από ενδημικές περιοχές σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, αλλά ευτυχώς δεν έχουν προκύψει ενδείξεις τοπικής μετάδοσής του. Περισσότερες από 30 περιπτώσεις αφορούσαν εγκύους», μας ενημερώνει ο Αθανάσιος Τσακρής, καθηγητής Μικροβιολογίας και διευθυντής του Εργαστηρίου Μικροβιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, στον οποίο απευθυνθήκαμε για να λύσει τις απορίες μας. Γιατί η άγνοια οδηγεί στο φόβο. Και ο φόβος σε υπερβολές. Σύμφωνα με δημοσιεύματα του διεθνούς Τύπου, δεν είναι λίγοι οι άντρες που, επειδή θα ταξιδέψουν στη Βραζιλία για τους Αγώνες -αθλητές, δημοσιογράφοι, θεατές-, έχουν σπεύσει να… καταψύξουν το σπέρμα τους για να μην έχουν επιπτώσεις τα παιδιά που θα αποκτήσουν στο μέλλον!
150 κορυφαίοι επιστήμονες από όλο τον κόσμο ζήτησαν την αναβολή των Ολυμπιακών Αγώνων εξαιτίας της απειλής του ιού. Συμμερίζεστε την ανησυχία τους;
Σίγουρα μια τέτοια διοργάνωση με μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών από όλα τα μέρη του κόσμου, ακόμη και αν ληφθούν δραστικά μέτρα δημόσιας υγείας, θα ευνοήσει τη μεταφορά του ιού και στη συνέχεια την πιθανή τοπική εγκατάστασή του και σε άλλες περιοχές, πέρα από τη Λατινική Αμερική. Ας μην ξεχνάμε ότι με ανάλογο τρόπο μεταφέρθηκε από τα νησιά του Ειρηνικού στη Βραζιλία το 2014. Ο Ζίκα, αν και προϋπήρχε ίσως για περισσότερο από έναν αιώνα, μέχρι πριν από λίγα χρόνια απαντούσε κυρίως σε τροπικές περιοχές της Αφρικής και της νοτιοανατολικής Ασίας, προκαλώντας σποραδικά κρούσματα και μικρές επιδημίες. Επειδή μάλιστα τα συμπτώματα μοιάζουν με αυτά πολλών άλλων λοιμώξεων, τα περισσότερα περιστατικά δεν είχαν αναγνωριστεί. Η πρόσφατη μεγάλη εξάπλωσή του και η σύνδεσή του με τη μικροκεφαλία έχουν αλλάξει τη θεώρηση που είχαμε για το πόσο επικίνδυνος είναι, όπως και για τις δυνατότητες περαιτέρω διασποράς του: 1,3 εκατ. άτομα έχουν προσβληθεί μόνο στη Βραζιλία και 4-5 εκατ. μπορεί να έχουν μολυνθεί έως το τέλος της χρονιάς. Ο Ζίκα θα συνεχίσει να εξαπλώνεται στη Λατινική Αμερική μέχρις ότου μεγάλο μέρος του πληθυσμού αποκτήσει ανοσία. Αυτό και μόνο καθιστά αναγκαία την επιτήρηση για πιθανή εισαγωγή και εξάπλωσή του σε περιοχές όπου οι κλιματικές και περιβαλλοντικές συνθήκες θα μπορούσαν να ευνοήσουν κάτι τέτοιο. Αν και οι περιβαλλοντικές συνθήκες στην Ευρώπη είναι πολύ λιγότερο ευνοϊκές για την εξάπλωσή του σε σχέση με αυτές που επικρατούν στη Βραζιλία και στο χειρότερο σενάριο δεν περιμένουμε σε καμία περίπτωση μια εξάπλωση αντίστοιχη με αυτήν που βλέπουμε στη Λατινική Αμερική, δεν θα πρέπει να αποκλείουμε την εισαγωγή του με ταξιδιώτες και στη συνέχεια την τοπική εγκατάσταση και τη διασπορά του σε περιοχές όπου υπάρχουν τα είδη του κουνουπιού που μπορούν να τον μεταφέρουν. Για όλους αυτούς τους λόγους πρέπει να ληφθούν μέτρα και στη χώρα μας για την έγκαιρη διάγνωση εισαγόμενων περιστατικών και την πρόληψη διασποράς του ιού, καθώς και για τον έλεγχο των κουνουπιών.
Πώς μεταδίδεται ο Ζίκα;
Με τσίμπημα μολυσμένων κουνουπιών που ανήκουν στο γένος Aedes, όπως συμβαίνει και με τον δάγκειο. Τα κουνούπια έχουν προηγουμένως μολυνθεί από ανθρώπους που είχαν τον ιό στο αίμα τους. Η πιθανότητα μετάδοσης από μολυσμένο κουνούπι κυμαίνεται από 10 έως 20%, ανάλογα με το είδος του κουνουπιού Aedes (Aedes aegypti ή Aedes albopictus). Ο ιός μπορεί επίσης να μεταδοθεί με τη σεξουαλική επαφή. Επίσης στο έμβρυο από τη μητέρα: ο κίνδυνος μετάδοσης και πρόκλησης συγγενούς ανωμαλίας είναι μεγαλύτερος στα δύο πρώτα τρίμηνα της εγκυμοσύνης. Δυνητικά μπορεί να μεταδοθεί με μετάγγιση αίματος. Εχει ακόμη βρεθεί στο σάλιο, στα ούρα και στο μητρικό γάλα, αλλά ακόμη δεν έχουν καταγραφεί περιπτώσεις που να δείχνουν ότι η μετάδοση έγινε με αυτόν τον τρόπο.
Ποιος είναι ο χρόνος επώασης;
Τα συμπτώματα εμφανίζονται 2 έως 12 ημέρες μετά από τσίμπημα μολυσμένου κουνουπιού.
Και ποια είναι τα συμπτώματα;
Στις περισσότερες περιπτώσεις (80%) δεν παρατηρούνται καθόλου ή είναι τόσο ήπια, που η λοίμωξη περνάει απαρατήρητη. Στις υπόλοιπες, μπορεί να εκδηλωθεί με χαμηλό πυρετό, πονοκέφαλο, εξάνθημα που επεκτείνεται προς τα άκρα, πόνο στις αρθρώσεις και στους μυς, κακουχία και επιπεφυκίτιδα. Η νόσος σε λίγες ημέρες περιορίζεται από μόνη της και οι σοβαρές επιπλοκές είναι σπάνιες – όπως η μηνιγγοεγκεφαλίτιδα και το σύνδρομο Gullain-Barre, που εκδηλώνεται με μυϊκή αδυναμία και παράλυση.
Πώς ξέρει κανείς αν έχει προσβληθεί;
Σε κάθε περίπτωση που έχει πραγματοποιηθεί τις προηγούμενες δύο εβδομάδες ταξίδι σε ενδημική χώρα και υπάρχει κλινική ένδειξη λοίμωξης από τον ιό, μπορεί να γίνει διάγνωση με μοριακές και ανοσολογικές εξετάσεις σε εργαστήρια τα οποία έχουν την τεχνογνωσία και την εμπειρία από ανάλογα ιογενή νοσήματα. Η διάγνωση είναι απαραίτητη όχι μόνο για την προστασία του ασθενούς και της πιθανής εγκυμοσύνης, αλλά και της δημόσιας υγείας.
Πόσο πρέπει να ανησυχούν οι γυναίκες σε εγκυμοσύνη;
Στην παρούσα φάση θα πρέπει να ανησυχούν μόνο όσες έχουν μολυνθεί στο πρώτο ή στο δεύτερο τρίμηνο της εγκυμοσύνης. Στις περιπτώσεις αυτές, η πιθανότητα συγγενούς μετάδοσης και εμφάνισης μικροκεφαλίας στο νεογέννητο υπολογίζεται μέχρι 13%. Οταν η μόλυνση έχει γίνει στο τρίτο τρίμηνο, δεν έχει ακόμη διευκρινιστεί αν υπάρχει κίνδυνος συγγενούς μετάδοσης. Σε κάθε περίπτωση, μετά την επιστροφή τους πρέπει να συμβουλευτούν τον γιατρό τους.
Αν έχει προσβληθεί μια έγκυος, τι κάνει;
Πρέπει να υποβληθεί σε λεπτομερή και επαναλαμβανόμενο ακτινολογικό και μοριακό έλεγχο, ώστε να διευκρινιστεί αν και κατά πόσο έχει προσβληθεί το έμβρυο.
Αν μια γυναίκα προσβληθεί, πότε μπορεί να μείνει έγκυος χωρίς να ανησυχεί;
Αυτό είναι κάτι που ακόμα δεν έχει διευκρινιστεί, αλλά, με τα δεδομένα που υπάρχουν μέχρι σήμερα και από την εμπειρία που υπάρχει από άλλες συγγενείς λοιμώξεις, θεωρείται ότι, αν η λοίμωξη έχει προηγηθεί της εγκυμοσύνης και ο ιός δεν ανιχνεύεται πλέον στο αίμα, δεν υπάρχει πρόβλημα συγγενούς μετάδοσης του ιού.
Ο Ζίκα έχει εμφανιστεί στην Ασία και στην Αφρική εδώ και δεκαετίες. Γιατί πρόσφατα συνδέθηκε με τη μικροκεφαλία;
Είναι ιός του οποίου το γενετικό υλικό μπορεί εύκολα να μεταλλάσσεται και να ανασυνδυάζεται, αλλά, λόγω του μικρού κλινικού και επιδημιολογικού ενδιαφέροντος που παρουσίαζε μέχρι πριν από λίγο καιρό, δεν είχε απασχολήσει ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα. Πολλές πρόσφατες μελέτες όμως έχουν αναλύσει τη μοριακή εξέλιξη και τη γονιδιακή κατασκευή του προσπαθώντας να εξηγήσουν τις ιδιότητες που έχει αποκτήσει και οι οποίες έχουν οδηγήσει στην αυξημένη παθογένειά του και στη συγγένειά του με το νευρικό σύστημα. Μια σειρά από μεταλλαγές σε νουκλεοτίδια και αμινοξέα, τα οποία φέρουν τα νέα επιδημικά στελέχη του ασιατικού τύπου του ιού, φαίνεται να εξηγούν τον αυξημένο τροπισμό που εμφανίζει για το νευρικό σύστημα και τον εγκέφαλο, όπως και την αυξημένη μεταδοτικότητά του. Οι μελέτες συγκλίνουν στο ότι ο Ζίκα σχετικά πρόσφατα έχει αποκτήσει την ικανότητα να μολύνει τα νευρικά κύτταρα και παράλληλα να αναστέλλει τη νευρογένεση κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του ανθρώπινου εγκεφάλου, οδηγώντας στη μικροκεφαλία.
Εχει συνδεθεί και με άλλες νευρολογικές διαταραχές;
Η μικροκεφαλία θεωρείται ότι είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Yπάρχουν πολύ περισσότερες περιπτώσεις προσβολής του κεντρικού νευρικού συστήματος του εμβρύου που σχετίζονται με καθυστέρηση στην ανάπτυξη του νεογέννητου, προβλήματα όρασης ή ακοής, χωρίς να παρατηρείται υποχρεωτικά μικροκεφαλία. Αυτό παρατηρείται και σε άλλους ιούς και μικρόβια (κυτταρομεγαλοϊός, τοξόπλασμα, ιός της ερυθράς).
Εφόσον μεταδίδεται με τη σεξουαλική επαφή, τι πρέπει να κάνει όποιος επιστρέφει από χώρα στην οποία έχει εμφανιστεί ο ιός;
Επειδή ο ιός, μετά την έναρξη των συμπτωμάτων, ανιχνεύεται στο σπέρμα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απ’ ό,τι στο αίμα, θα πρέπει να γίνεται χρήση προφυλακτικού για τουλάχιστον ένα μήνα. Στην περίπτωση βέβαια που η σύντροφος είναι έγκυος, συνιστάται η αποχή από σεξουαλική επαφή για το ίδιο διάστημα.
Πόσο έχει προχωρήσει το εμβόλιο;
Προς το παρόν δεν υπάρχει εμβόλιο, γιατί μέχρι τώρα δεν υπήρχε το ενδιαφέρον για κάτι τέτοιο. Ομως, η ταχεία εξάπλωση του ιού και η σύνδεσή του με συγγενείς βλάβες έχουν επιταχύνει τις ερευνητικές μελέτες και τις διαδικασίες που συντονίζονται από τον ΠΟΥ για την παραγωγή του. Τα πρώτα δεδομένα είναι ενθαρρυντικά, αλλά θα χρειαστεί περισσότερος χρόνος ώστε να γίνουν οι απαραίτητες κλινικές μελέτες που θα πιστοποιήσουν την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητά του. Με τις πιο αισιόδοξες προβλέψεις, το εμβόλιο θα είναι διαθέσιμο στις αρχές του 2018.
Εχει εμφανιστεί και στην Ελλάδα το κουνούπι Aedes;
Στην Ελλάδα έχει εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές το Aedes albopictus, ένα είδος Aedes που μπορεί να μολυνθεί και στη συνέχεια να μεταδώσει τον ιό. Αυτό είναι γνωστό ως κουνούπι τίγρης και χαρακτηριστικό του -εκτός από τον ιδιαίτερο ασπρόμαυρο χρωματισμό του- είναι η έντονη όχληση που προκαλεί. Σε αντίθεση με άλλα κουνούπια που υπάρχουν στη χώρα μας, το θηλυκό Aedes albopictus τσιμπάει κυρίως στη διάρκεια της ημέρας και όχι τόσο τις βραδινές ώρες.
Εχουν ενοχοποιηθεί και άλλα είδη κουνουπιού για τη μετάδοση του ιού;
Ο ιός μεταδίδεται κυρίως μέσω του Aedes aegypti και λιγότερο συχνά μέσω του Aedes albopictus. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις ότι μπορεί να πολλαπλασιαστεί και σε κουνούπια του γένους Culex, αλλά κάτι τέτοιο δεν έχει ακόμα αποδειχθεί. Η ικανότητα μεταλλαγής του Ζίκα, πάντως, είναι δυνατόν να οδηγήσει στο μέλλον σε προσαρμοστικότητα και τροπισμό του ιού και σε άλλα είδη κουνουπιών.
Πώς μπορούν να προφυλαχθούν όσοι ταξιδέψουν στη Βραζιλία για τους Ολυμπιακούς Αγώνες;
Πρέπει να είναι ενημερωμένοι για την επιδημία και το πώς μεταδίδεται ο ιός. Απαραίτητα είναι τα ατομικά μέτρα προστασίας (μακριά μανίκια, εντομοαπωθητικά, κουνουπιέρες) για το τσίμπημα από τα κουνούπια τόσο σε κλειστούς όσο και ανοιχτούς χώρους. Ιδιαίτερα για τις εγκύους, πάντως, ή όσες είναι πιθανόν να μείνουν έγκυοι, η σύσταση είναι να αποφεύγουν να ταξιδεύουν σε ενδημικές χώρες και περιοχές