«Δύσκολες βάρδιες, κακός ύπνος και μαλάρια. Είναι παράξενα της Ιντιας τα φανάρια…», γράφει ο Νίκος Καββαδίας στο «Kuro Siwo» από το θρυλικό «Σταυρό του Νότου», για μια αρρώστια με την οποία το ανθρώπινο είδος παλεύει σχεδόν από καταβολής του – και εξελίσσεται μαζί της. H ηλικία της, άλλωστε, ξεπερνά τα 20 εκατομμύρια χρόνια. Ελονοσία. Μαλάρια. Από τις ιταλικές λέξεις «mala» και «aria», δηλαδή «κακός αέρας».
Το όνομά της απηχεί μια παλαιότερη πεποίθηση ότι οφειλόταν στο σύννεφο δηλητηριωδών υδρατμών, το οποίο σχηματιζόταν πάνω από έλη και βάλτους και μεταφερόταν, κάνοντας τους ανθρώπους να νοσούν. Τα κύρια συμπτώματά της περιγράφονται ήδη στο «Nei Ching» της Κίνας του 2.700 π.Χ., σε αρχαίους αιγυπτιακούς παπύρους, αλλά και στα έργα του Ιπποκράτη, τον 4ο αιώνα π.Χ. Αλλά, πέρα από τα ιατρικού περιεχομένου κείμενα, για κάποιο λόγο η μαλάρια υπήρξε πολύ δημοφιλής και στη λογοτεχνία. Δεν είναι τυχαίο ότι -αιώνες πριν από τον Καββαδία- ο Ρωμαίος λυρικός ποιητής Οράτιος την αναφέρει στις «Σάτιρές» του και ο Ουίλιαμ Σέξπιρ σε οκτώ έργα του!
Και να που η ελονοσία ξαναμπαίνει στη ζωή μας. Η είδηση ότι 12 δήμοι της χώρας μπαίνουν σε «καραντίνα» ξύπνησε, αίφνης, αρκετούς από την αυγουστιάτικη ραστώνη: προκάλεσε εντάσεις μεταξύ αρμοδίων (βλ. τη συνεχιζόμενη αντιπαράθεση του υπουργείου Υγείας με τον Ιατρικό Σύλλογο Αθηνών) και ανησυχία σε μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης. Τι συμβαίνει, τελικά; Είναι αναίτια η διόγκωση ενός υπαρκτού αλλά ελεγχόμενου προβλήματος, όπως διατείνεται η κυβέρνηση; Η έχουν βάση οι καταγγελίες για σοβαρές παραλείψεις του αρμόδιου υπουργείου, το οποίο, ενώ γνώριζε τον αυξημένο κίνδυνο λόγω των συνεχιζόμενων μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών, δεν έλαβε τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία της δημόσιας υγείας; Ποιοι παράγοντες οδήγησαν στην επανεμφάνιση μιας νόσου που είχε εκριζωθεί το 2014;
Μήπως τελικά η ιστορία επαναλαμβάνεται – και δυστυχώς όχι ως φάρσα; Το 1922, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, το ελληνικό κράτος δεν ήταν σε θέση να παράσχει στέγαση στους πρόσφυγες, χιλιάδες εκ των οποίων έφτιαξαν καταυλισμούς στις πλέον ακατάλληλες τοποθεσίες. Η δυσεντερία, η χολέρα, ο τύφος και η ελονοσία ήταν τότε συνηθισμένες αιτίες θανάτου στους προσφυγικούς οικισμούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση καταυλισμού στη Θράκη, όπου όλα τα μέλη 35 οικογενειών, από τις 75 που είχαν βρει καταφύγιο εκεί, πέθαναν από ελονοσία. Πόσο πρέπει να ανησυχούμε εν έτει 2016;
«Η ιστορία δείχνει ότι οι καλές συνθήκες διαβίωσης των προσφύγων και των μεταναστών διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην προστασία της δικής τους υγείας, αλλά και στην αποτροπή εγκατάστασης του παρασίτου της ελονοσίας στις περιοχές στις οποίες διαμένουν. Επομένως, στους χώρους φιλοξενίας απαιτούνται συνθήκες που θα περιορίζουν την επαφή τους με τους διαβιβαστές της νόσου, δηλαδή τα κουνούπια (να κοιμούνται κάτω από κουνουπιέρες εμποτισμένες με εντομοκτόνα, να μην υπάρχουν στάσιμα νερά που ευνοούν την αναπαραγωγή των κουνουπιών κ.ά., πράγματα που πολλές φορές φαντάζουν αδύνατα υπό τις παρούσες συνθήκες), αλλά και ελεύθερη πρόσβασή τους στις δομές του συστήματος υγείας της χώρας», λέει στο «Κ» ο Αθανάσιος Τσακρής, καθηγητής Μικροβιολογίας και διευθυντής του Εργαστηρίου Μικροβιολογίας της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
«Ο κίνδυνος να νοσήσει κανείς από ελονοσία στη χώρα μας παραμένει πολύ μικρός. Ομως, η επανεμφάνιση περιστατικών με χαρακτηριστικά εγχώριας μετάδοσης (αυτό σημαίνει ότι η μόλυνση έχει προέλθει από κουνούπια εντός Ελλάδας) και μάλιστα σε πολλές διαφορετικές περιοχές δείχνει την άμεση ανάγκη λήψης συντονισμένων μέτρων δημόσιας υγείας, που ίσως θα έπρεπε να έχουν ήδη ληφθεί, με δεδομένο το μεγάλο κύμα μεταναστευτικών και προσφυγικών εισροών τα τελευταία δύο χρόνια», συνεχίζει ο κ. Τσακρής. «Την περίοδο 2009-2012 καταγράφηκαν επίσης, εκτός από εισαγόμενα, και πολλά περιστατικά που χαρακτηρίστηκαν ως εγχώρια. Αλλά δραστικά μέτρα -δηλαδή οι συμπληρωματικοί ψεκασμοί εσωτερικών και εξωτερικών χώρων, η συνεχής αναζήτηση κρουσμάτων ώστε να υπάρξει έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία, η διερεύνηση εστιών κρουσμάτων, η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση κοινού και γιατρών αλλά και, κυρίως, η προληπτική χορήγηση ανθελονοσιακών φαρμάκων σε μετανάστες από ενδημικές χώρες- οδήγησαν σε σημαντική μείωση των εγχώριων περιστατικών το 2013 και σε πλήρη εξάλειψή τους το 2014. Ετσι, η Ελλάδα απέφυγε τότε τον κίνδυνο να εκδοθούν ταξιδιωτικές οδηγίες για τους ξένους επισκέπτες, κάτι που θα επέφερε σοβαρότατο πλήγμα στον τουρισμό μας».
Το pick της ελονοσίας, σύμφωνα με τους επιδημιολόγους, είναι δυστυχώς μπροστά μας: το Σεπτέμβριο. Και μπορεί ο κίνδυνος να νοσήσει κανείς στην Ελλάδα να παραμένει μικρός, αλλά αν αυτό συμβεί, τι γίνεται; Την απάντηση δίνει και πάλι ο Αθανάσιος Τσακρής: «Η θνησιμότητα, που η ελονοσία εμφανίζει στις αφρικανικές χώρες, για παράδειγμα, δεν έχει καμία σχέση με το τι συμβαίνει στον αναπτυγμένο κόσμο, όπου χάρη στην πρόσβαση σε καλύτερη θεραπευτική αγωγή και σε επαρκέστερες δομές υγείας είναι μια αποτελεσματικά αντιμετωπίσιμη νόσος – τουλάχιστον στις περισσότερες περιπτώσεις. Και είναι απαραίτητη αυτή η διευκρίνιση, γιατί η έκβασή της εξαρτάται και από το είδος του πλασμωδίου της ελονοσίας, καθώς και από τη γενική κατάσταση της υγείας του ασθενούς και από το ανοσολογικό του στάτους».
Η «σταυροφορία» του Μπιλ Γκέιτς
Πράγματι. Δεν έχουν όλα τα περιστατικά την ίδια (αναμενόμενη) εξέλιξη. Από τα μέσα Αυγούστου, η βρετανική κοινή γνώμη παρακολουθεί με αγωνία την πορεία της υγείας της 33χρονης Τσάρλι Γουέμπστερ, παρουσιάστριας αθλητικών τηλεοπτικών εκπομπών, που νόσησε από ελονοσία στο Ρίο της Βραζιλίας και έπεσε σε κώμα εξαιτίας σπάνιων επιπλοκών. Το θέμα δεν απασχολεί, λοιπόν, μόνο το δικό μας μικρόκοσμο. Και προφανώς δεν είναι καινούργιο. Υπολογίζεται ότι η ελονοσία έχει σκοτώσει περισσότερους ανθρώπους από όλους τους πολέμους που έχουν γίνει στην ιστορία της ανθρωπότητας! Σήμερα, 3,2 δισ. άνθρωποι κινδυνεύουν να νοσήσουν από ελονοσία. Για το 1,2 δισ., μάλιστα, ο κίνδυνος είναι υψηλός. Μόνο το 2014 σημειώθηκαν 214 εκατομμύρια περιστατικά και 438.000 θάνατοι – το 90% ήταν στην Αφρική και το 70% αφορούσε παιδιά κάτω των πέντε ετών.
Οσο για τον ένοχο; Δεν τον πιάνει το μάτι σου! Στην κυριολεξία. «Ξεχάστε τα λιοντάρια, τις τίγρεις και τους καρχαρίες. Το πιο φονικό ζώο στον πλανήτη είναι τόσο μικρό, που μπορείτε να το συλθλίψετε ανάμεσα στα δάχτυλά σας. Είναι το κουνούπι!», δήλωσε πριν από λίγες μέρες στο CNN ο Αμερικανός Μάρτιν Εντλαντ, ιδρυτικό μέλος και CEO της οργάνωσης Malaria No More, που στόχο της έχει την εξάλειψη της ελονοσίας.
Ομως… μπροστάρης στον πόλεμο κατά των κουνουπιών είναι άλλος: ο Μπιλ Γκέιτς. Ο ιδρυτής της Microsoft και πλουσιότερος άνθρωπος στον κόσμο, μαζί με τη σύζυγό του, Μελίντα, μέσω του ιδρύματός τους, έχουν σκοπό να διαθέσουν περισσότερα από 500 εκατομμύρια δολάρια για την καταπολέμηση διαφόρων επιδημιών στις αναπτυσσόμενες χώρες, μεταξύ των οποίων και η ελονοσία. «Ενας κόσμος χωρίς ελονοσία πρέπει να είναι ο υψηλότερος στόχος στον τομέα της υγείας αυτή τη στιγμή», έχει δηλώσει ο Αμερικανός δισεκατομμυριούχος.
Το 2014 πολύ συζητήθηκε ένας πίνακας που ανήρτησε στο λογαριασμό του στο twitter με τα πιο επικίνδυνα ζώα στο πλανήτη: πρώτο, το κουνούπι, με 725.000 θύματα ετησίως. Δεύτερος, ο άνθρωπος, με 475.000. Τελευταίος, ο καρχαρίας με μόλις 10 θύματα. Δεν πρόκειται για ευφυολόγημα. Τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας επιβεβαιώνουν του λόγου το αληθές. Κάθε χρόνο, 700 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως -1 στους 10!- νοσούν από ασθένειες που μεταδίδονται μέσω μολυσμένων κουνουπιών: ελονοσία, κίτρινος πυρετός, δάγκειος, ιός του Δυτικού Νείλου. Στη λίστα πρόσφατα μπήκε και ο ιός Ζίκα, που στο πρώτο κύμα του έχει ήδη προσβάλλει περίπου 90 εκατομμύρια ανθρώπους.
Ελλάδα, η… Κερκόπορτα της Ευρώπης
Αλλά ας μείνουμε στη μαλάρια. Εμβόλιο προς το παρόν δεν υπάρχει. Κάποια πειραματικά έχουν αρχίσει τα τελευταία χρόνια να χορηγούνται σε εθελοντές, αλλά τα αποτελέσματά τους είναι, δυστυχώς, βραχύβια. Πονοκέφαλο προκαλεί στους επιστήμονες και η «ευελιξία» των κουνουπιών, που εμφανίζουν αντίσταση σε πολλά από τα φάρμακα με τα οποία τα αντιμετωπίζουμε. Οταν μάλιστα «οπλίζονται» με ένα νέο παθογόνο οργανισμό, δηλαδή γίνονται φορείς του, η εξάπλωσή του γίνεται με απίστευτη ταχύτητα.
Αρα; Είμαστε ανυπεράσπιστοι απέναντί τους; Οχι. Απλώς αυτός ο πόλεμος χρειάζεται τα κατάλληλα όπλα, ιδιαίτερα στις χώρες στις οποίες ενδημεί η ελονοσία: αντικουνουπικά πλέγματα και κουνουπιέρες εμποτισμένες με εντομοκτόνο, ψεκασμούς, προληπτική φαρμακευτική αγωγή σε εγκύους και παιδιά, διαγνωστικούς ελέγχους. Και πάνω απ’ όλα χρειάζονται εγρήγορση, πρόβλεψη και συντονισμός. Στην Ελλάδα της κρίσης και της νοοτροπίας «της τελευταίας στιγμής», συχνά αυτά θεωρούνται πολυτέλεια…
«Η Μάργκαρετ Τσαν, πρόεδρος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, στο περσινό World Malaria Report εξέφραζε την ικανοποίησή της για το γεγονός ότι 57 χώρες κατάφεραν να μειώσουν κατά 75% τα κρούσματα ελονοσίας από το 2000 μέχρι το 2015, καθώς και για το ότι στις ευρωπαϊκές χώρες δεν υπήρξε ούτε ένα περιστατικό εγχώριας μετάδοσης. Την έχουμε ήδη διαψεύσει», τονίζει ο καθηγητής Αθανάσιος Τσακρής. «Με δεδομένο ότι στη χώρα μας οι περιβαλλοντικές συνθήκες είναι ευνοϊκές για την επανεγκατάσταση του παρασίτου της ελονοσίας, απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή. Είναι κρίμα η Ελλάδα να βάλει ξανά την ελονοσία στο χάρτη της Ευρώπης…».
Αντί υστερόγραφου
Στα χρόνια της τουρκοκρατίας η ελονοσία πήρε το όνομα «θέρμες» και ήταν εξαιρετικά συχνή, όπως φαίνεται από τις εξιστορήσεις των ξένων περιηγητών. Ο Αγιος Ιωάννης ο θερμαστής είναι εκείνος που εθεωρείτο ότι προστάτευε τους πιστούς από το κακό. Αύριο γιορτάζεται η χάρη του σε πολλά ξωκλήσια της Ελλάδας.
«Μάχες» που κερδήθηκαν
Εμπνευσμένοι επιστήμονες κατά της ελονοσίας
1880
Ο Γάλλος χειρουργός του στρατού Charles Louis Alphonse Laveran παρατηρεί για πρώτη φορά τα παράσιτα στο αίμα ασθενούς που νοσεί από ελονοσία. Γι’ αυτή την ανακάλυψη παίρνει βραβείο Nobel το 1907, αν και στην εποχή του η επιστημονική κοινότητα τον είχε αντιμετωπίσει με δυσπιστία.
1886
Ο Ιταλός νευροφυσιολόγος Camillo Golgi περιγράφει τον τριταίο και τεταρταίο πυρετό και ανακαλύπτει τους μεροζωίτες (μορφή κυτταρικού σταδίου στον κύκλο ζωής του παρασίτου). Βραβεύεται κι αυτός με Nobel, αλλά ένα χρόνο νωρίτερα από τον Laveran, το 1906.
1890
Οι Ιταλοί ερευνητές Giovanni Battista Grassi και Raimond Filetti εισάγουν τα ονόματα των πλασμωδίων Plasmodium vivax και Plasmodium malariae.
1897
Ο Αμερικανός γιατρός William H. Welch ονομάζει το παράσιτο, που είναι υπεύθυνο για τον κακοήθη τριταίο πυρετό: Plasmodium falciparum. Την ίδια χρονιά, ο Βρετανός αξιωματικός Ronald Ross ανακαλύπτει ότι τα κουνούπια είναι εκείνα που μεταδίδουν την ελονοσία. Το 1902 βραβεύεται με Nobel.
1898
Οι Ιταλοί ερευνητές Giovanni Battista Grassi, Amico Bignami και Giuseppe Bastianelli περιγράφουν τον κύκλο ζωής του παρασίτου που προσβάλλει τον άνθρωπο.
1934
Ο Hans Andersag εφευρίσκει τη χλωροκίνη, το πρώτο ανθελονοσιακό φάρμακο. 1939 Παρασκευάζεται το DDT, το πρώτο εντομοκτόνο, από τον Ελβετό χημικό Paul Hermann Muller.
Η «ταυτότητα» της ελονοσίας
Τι πρέπει να γνωρίζουμε
Πώς μεταδίδεται η ελονοσία;
Με τσίμπημα από μολυσμένο θηλυκό κουνούπι του γένους Ανωφελής (Anopheles), το οποίο έχει προηγουμένως τσιμπήσει άτομο που έχει μολυνθεί με το παράσιτο που προκαλεί την ελονοσία. Επίσης, με μετάγγιση αίματος, μεταμόσχευση οργάνων και χρήση μολυσμένων βελονών. Σπανιότερα μεταδίδεται από την έγκυο στο έμβρυο.
Μεταδίδουν όλα τα κουνούπια την ελονοσία;
Τα πλασμώδια της ελονοσίας μεταδίδονται μόνο από τα μολυσμένα θηλυκά κουνούπια του γένους Ανωφελής και όχι από άλλα είδη κουνουπιών.
Ποια είναι τα συμπτώματα;
Τα κύρια και πιο συνηθισμένα είναι: υψηλός πυρετός με ρίγος, εφίδρωση, κεφαλαλγία, μυαλγία και γενική αδιαθεσία, συμπτώματα γριπώδους συνδρομής. Ο πυρετός μπορεί να εμφανίζεται κάθε δεύτερη ή κάθε τρίτη μέρα. Αλλα συμπτώματα που ίσως εμφανιστούν είναι: ναυτία, εμετός, διάρροια, κοιλιακός πόνος. Επιπλέον, σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να εκδηλωθεί αναιμία και ίκτερος (κίτρινη χροιά των ματιών, του δέρματος και των βλεννογόνων) εξαιτίας της καταστροφής των ερυθρών αιμοσφαιρίων του αίματος (αιμόλυση).
Ποια είναι η θεραπεία;
Η ελονοσία είναι ιάσιμη νόσος και θεραπεύεται αποτελεσματικά, εάν διαγνωστεί εγκαίρως και ο ασθενής λάβει την κατάλληλη θεραπευτική αγωγή. Υπάρχουν διάφορα αποτελεσματικά ανθελονοσιακά φάρμακα.
Πηγή: Κέντρο Ελέγχου & Πρόληψης Νοσημάτων (www.keelpno.gr)
Υπάρχουν περισσότερα από 400 είδη κουνουπιού του γένους Ανωφελής. Ωστόσο τα 30 θεωρούνται πιο επικίνδυνα για τη μετάδοση της ελονοσίας. Τα κουνούπια χαρακτηρίζονται ως «χορτοφάγα», καθώς συνήθως τρέφονται με νέκταρ και χυμούς από φρούτα. Κατά τη διάρκεια της κυοφορίας τους, όμως, τα θηλυκά προτιμούν το ανθρώπινο αίμα, καθώς χρειάζονται τα θρεπτικά συστατικά του για την ανάπτυξη των αυγών τους.