Πρώτα ήρθε το Avyssos. Ήταν εμπνευσμένο από τον μηχανισμό των Αντικυθήρων και από τους σφουγγαράδες της Σύμης, οι οποίοι βουτούσαν, ακολουθώντας μία αρχαία παραδοσιακή μέθοδο αλίευσης σφουγγαριών με μία καμπανελόπετρα δεμένη σε σχοινί. Το δεύτερο μοντέλο της Ianos Watches ονομάζεται Μηχανικός και διηγείται μία άλλη ιστορία, με φόντο την Κάλυμνο και τις πιο εξελιγμένες τεχνικές κατάδυσης με στολή και σκάφανδρο που έφεραν πλούτο αλλά και πόνο και θάνατο στο νησί. Όπως μας εξήγησε ο εμπνευστής του, Ιάκωβος Χατζηδημητρίου, δικηγόρος και λάτρης της ωρολογοποιίας, «στο δεύτερο καταδυτικό μας μοντέλο η σχεδίαση είναι πιο στιβαρή, χρηστική και ρεαλιστική, έχοντας ως γνώμονα τι ρολόι θα χρειαζόταν να φορέσει ένας σφουγγαράς όταν εξερευνά τον πυθμένα της θάλασσας».
Ή σφουγγάρι ή τομάρι
H σπογγαλιεία είναι σκληρή δουλειά και για τους πάμφτωχους Καλυμνιώτες ήταν σχεδόν μονόδρομος. Το νησί, βραχώδες και άγονο δεν αρκούσε να θρέψει τους κατοίκους του, καθώς μόλις το 18% των εδαφών του ήταν καλλιεργήσιμο. Υπήρχε πείνα, ανέχεια. Οι άνδρες, έχοντας επίγνωση των κινδύνων, αποφάσιζαν να βγουν στη θάλασσα για να θρέψουν την οικογένειά τους. Κάπως έτσι προέκυψε και η ρήση: «Ή σφουγγάρι ή τομάρι», που σήμαινε ότι ή θα έβγαζες σφουγγάρια από τον βυθό ή θα πέθαινες προσπαθώντας. Αυτές ήταν οι δύο επιλογές που υπήρχαν. Καμία άλλη.
Η «πανοπλία του θανάτου»
Έτσι αποκαλούσαν τη στολή τους οι σφουγγαράδες. Όταν το καΐκι έφθανε στο κατάλληλο σημείο, ξεκινούσε η προετοιμασία του δύτη. Οι κουπάδες τον βοηθούσαν να φορέσει τη στολή και τα βαριά παπούτσια. Ο κολαουζέρης κρατούσε στα χέρια του τη ζωή του μηχανικού για όσο χρόνο θα παρέμενε κάτω από νερό. Εκείνος έκανε κουμάντο στο σχοινί και στο μαρκούτσο, τον σωλήνα που τροφοδοτούσε με αέρα τον μηχανικό. Στο τέλος φορούσαν στον δύτη το σκάφανδρο –περικεφαλαία το αποκαλούσαν οι παλιοί– και το βίδωναν προσεκτικά ώστε να ασφαλίσει. Και μετά ο δύτης έπεφτε στο νερό και έπιανε δουλειά. Με μία κλεψύδρα οι άνδρες επάνω στο καΐκι μετρούσαν τα ματζαρόλια, δηλαδή τον χρόνο που μπορούσε να παραμείνει ο δύτης στον βυθό συλλέγοντας σφουγγάρια. Η επιστροφή στην επιφάνεια έπρεπε να γίνει στον σωστό χρόνο γιατί αν γινόταν γρήγορα, ο δύτης θα πάθαινε θρόμβωση και θα έμενε παράλυτος. Μόλις έβγαινε ο μηχανικός στην επιφάνεια από το καΐκι ξεδίπλωναν τη σκάλα για να μπορέσει να ανέβει στο κατάστρωμα. Και μετά αφαιρούσαν το σκάφανδρο και ο μηχανικός άναβε τσιγάρο, για να διαπιστώσουν αν όλα ήταν καλά ή αν ήταν χτυπημένος.
«Για τους σφουγγαράδες όλες οι μέρες στο καράβι κυλούσαν ίδιες και απαράλλαχτες, χωρίς να πιάνουν λιμάνι και χωρίς καμία επαφή με την οικογένειά τους», επισημαίνει ο Ιάκωβος Χατζηδημητρίου. «Από νωρίς το πρωί κατέβαιναν ο ένας μετά τον άλλον στον βυθό για σφουγγάρια, η δουλειά πολλή, η ξεκούραση ελάχιστη και όσο για φαγητό, έτρωγαν μόνο μία φορά την ημέρα, το βράδυ, καθώς ήταν επικίνδυνο να κάνει κανείς κατάδυση με γεμάτο στομάχι. Κάποιες μέρες ήταν τόση η κούραση, ώστε δεν είχαν κουράγιο ούτε για φαγητό».
Η σπογγαλιεία στην Κάλυμνο αναπτύχθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα με τα σφουγγάρια της να θεωρούνται πολύτιμα σαν τον χρυσό. Το 1854 ο στόλος του νησιού αποτελείτο από 120 καΐκια και 840 δύτες. Μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1858, τα καΐκια είχαν γίνει 254 και οι δύτες 2.000! Όσο για τον πληθυσμό της Καλύμνου, από 5.000 το 1821 έφθασε στις 9.500 ψυχές το 1858, με τους μισούς περίπου άνδρες να απασχολούνται με την σπογγαλιεία ενώ οι υπόλοιποι έκαναν παρεμφερή επαγγέλματα.
Απριλομάη παντρεύονται, Απριλομάη χηρεύουν
Η επικίνδυνη ζωή των σφουγγαράδων είχε προφανώς αντίκτυπο στις οικογένειές τους. Οι γυναίκες της Καλύμνου όταν παντρεύονταν ήταν προετοιμασμένες για το ενδεχόμενο μείνουν χήρες, ακόμη και αμέσως μετά τον γάμο. Γιατί οι πιθανότητες να χάσει τη ζωή του ένας δύτης ήταν μεγάλες. Ακόμη και στην πρώτη του βουτιά. Σύμφωνα με τα στοιχεία που μας έδωσε ο κ. Χατζηδημητρίου, «το ποσοστό θνησιμότητας των Καλύμνιων σφουγγαράδων την περίοδο από το 1886 ως το 1910 ήταν 42%! Μεγαλύτερο από κάθε μάχη σε κάθε παγκόσμιο πόλεμο! Για να έχετε μία ιδέα, το ποσοστό θανάτων στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν 39% και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο 25%. Συνολικά, μόνο το νησί της Καλύμνου θρηνεί 10 χιλιάδες νεκρούς δύτες ενώ άλλες 20 χιλιάδες έμειναν παράλυτοι από τη νόσο των δυτών. Ουσιαστικά, κάθε σπίτι, κάθε οικογένεια, γνώρισε τουλάχιστον μία απώλεια ή αναπηρία. Σε περίπτωση θανάτου, το μόνο που τους απέμενε από τα αγαπημένα τους πρόσωπα ήταν ένα κουτί με τα προσωπικά τους αντικείμενα, τα οποία επέστρεφαν στους οικείους τους οι σύντροφοί τους από το καράβι».
Κι αν πεθάνω μη με κλάψεις, μες στον άμμο να με θάψεις
Περίπου έξι μήνες του χρόνου οι γυναίκες ζούσαν μέσα στην αγωνία, παλεύοντας να αναθρέψουν τα παιδιά τους με ελάχιστα χρήματα και αναμένοντας την επιστροφή του συζύγου και πατέρα που θα τους έφερνε τα προς το ζην. Απρίλιο μήνα –συνήθως μετά το Πάσχα– έφευγαν οι άνδρες από το νησί τους για δουλειά, οργώνοντας κυριολεκτικά απ’ άκρη σ’ άκρη τους βυθούς στη Μεσόγειο. Από τα Δωδεκάνησα και τα νερά του Αιγαίου ταξίδευαν ως την Ιταλία, την Αίγυπτο, τη Λιβύη, την Τυνησία, την Πορτογαλία και την Κύπρο. Ήταν τόσο μεγάλη η έκταση που κάλυπταν ώστε όπως δήλωσε χαρακτηριστικά ένας ηλικιωμένος δύτης «εμείς δεν πλέαμε στη Μεσόγειο, την περπατούσαμε!» Σύμφωνα με εκτιμήσεις, εάν ένας σφουγγαράς επιβίωνε 20 χρόνια σ’ αυτή τη δουλειά, περνούσε τουλάχιστον τέσσερα χρόνια της ζωής του περπατώντας στον βυθό της Μεσογείου!
Κατά τον Οκτώβριο τα καΐκια επέστρεφαν πίσω στο νησί. Και τότε οι καμπάνες άρχιζαν να ηχούν καλώντας του κατοίκους να κατέβουν στο λιμάνι να προϋπαντήσουν τους δικούς τους. Και οι γυναίκες, μανάδες, σύζυγοι, κόρες και αδελφές, στέκονταν μαυροφορεμένες στο μουράγιο και ατένιζαν το πέλαγο με ανυπομονησία. Γιατί ήξεραν καλά ότι κάποιοι δεν θα γύριζαν ποτέ πίσω. Ή ότι θα γύριζαν σακατεμένοι. Όταν ένα καΐκι φαινόταν από μακριά με τη σημαία μεσίστια σήμαινε ότι κάποιος από το πλήρωμα είχε πεθάνει και τον είχαν θάψει στην άμμο, σε κάποια μακρινή παραλία.
Κάποιες από τις γυναίκες θα είχαν την τύχη να υποδεχθούν τους αγαπημένους τους γερούς, με λάφυρα μπόλικα σφουγγάρια και δώρα από τα ξένα. Αυτές θα μπορούσαν να ξαναφορέσουν λευκή μαντήλα στο κεφάλι και να περάσουν έναν ήσυχο χειμώνα, μέχρι να τους δουν να ξαναφεύγουν την επόμενη Άνοιξη. Για κάποιες όμως η μοίρα ήταν σκληρή, θα τους στερούσε τον άνδρα τους, δεν θα τον ξανάβλεπαν ποτέ. Ο πόνος αυτών των γυναικών απλωνόταν σαν μαύρο σύννεφο πάνω από το νησί, στερώντας από όλους τους κατοίκους τη χαρά της επιστροφής. Και υπήρχαν και εκείνες που μπορεί να έπαιρναν πίσω ζωντανό τον άνθρωπό τους, αλλά μισό, χτυπημένο από τη νόσο των δυτών, με παράλυτα άκρα, σακατεμένο για την υπόλοιπη ζωή του.
O χορός του Μηχανικού
«Στην Κάλυμνο υπάρχει ένας χορός, αφιερωμένος στους σφουγγαράδες, και ειδικά εκείνους που έμειναν παράλυτοι από τη νόσο των δυτών. Ο άνδρας που σέρνει τον χορό χορεύει στην αρχή λεβέντικα και στο μέσον του χορού πέφτει κάτω ανήμπορος και με πολύ κόπο σηκώνεται τρεκλίζοντας, στηριζόμενος σε ένα μπαστούνι και προσπαθεί να περπατήσει, αλλά δεν δείχνει να τα καταφέρνει. Ύστερα από λίγο όμως το ηθικό του δείχνει να αναπτερώνεται, πετάει το μπαστούνι και αρχίζει να χορεύει με πάθος, σαν να γιατρεύτηκε, σαν να ξέχασε την αναπηρία του. Είναι ένας χορός περήφανος, που συνοψίζει όλη την ιστορία του νησιού. Αυτός ο χορός μας ενέπνευσε να ονομάσουμε το ρολόι μας “Μηχανικός”», διευκρινίζει ο Ιάκωβος Χατζηδημητρίου.
Το ρολόι
Το μοντέλο Μηχανικός είναι το δεύτερο ρολόι που δημιουργεί η Ianos. Όπως οι καταδυτικές στολές ήταν φτιαγμένες ώστε να αντέχουν σε υψηλές πιέσεις, κακουχίες και σκληρή χρήση στον βυθό, έτσι και το συγκεκριμένο εργαλείο για τον καρπό έχει σχεδιαστεί ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί στις σκληρές συνθήκες μίας κατάδυσης.
Η εύρωστη κάσα του έχει διάμετρο 43 χιλιοστά, πάχος 15,75 χιλιοστά, και είναι ατσάλινη, στεγανή μέχρι 300 μέτρα βάθος, με βιδωτή κορώνα και φαρδιά οδοντωτή ανάγλυφη στεφάνη, που θυμίζει καταδυτικό σκάφανδρο. Από το πλάι, το ρολόι έχει το απαλό στρογγυλό σχήμα σφουγγαριού και σφραγίζει με ένα θολωτό κρύσταλλο ζαφειριού.
Το μινιμαλιστικό καντράν είναι σε ματ σκούρο μπλε χρώμα –όπως ο βυθός της Μεσογείου–, με ευμεγέθεις δείκτες και ενδείξεις σε σχήμα σφουγγαριού, όλα επικαλυμμένα με λευκή φωτοβόλο ουσία. Στο 6 τα μικρά δευτερόλεπτα περιστρέφονται αδιάκοπα ως μία φωσφορίζουσα κουκκίδα πάνω σε ένα υποκαντράν σχήμα αντλίας αέρα.
Στην περιφέρεια του καντράν υπάρχουν ανάγλυφοι δύο στίχοι από το τραγούδι Μηχανικός: «Ή Μηχανικός θα γίνω ή στον άμμο θ’ απομείνω. Κι αν πεθάνω μη με κλάψεις, μες στον άμμο να με θάψεις». Στο εσωτερικό κρύβεται ένας αυτόματος ελβετικός μηχανισμός Sellita με ημερομηνία και 42 ώρες αυτονομίας. Συνδυάζεται με δύο μπλε λουράκια τύπου ΝΑΤΟ, το πρώτο από λείο ιταλικό δέρμα και το δεύτερο από λείο καουτσούκ με εσωτερικό ανάγλυφο μοτίβο σφουγγαριού.
Όπως και στο προηγούμενο μοντέλο της Ianos, το Avyssos, το λουράκι ενσωματώνεται στην κάσα, περνώντας μέσα από ένα ειδικό παραλληλόγραμμο κανάλι που υπάρχει στην πλάτη της. Το Μηχανικός θα έχει περιορισμένη παραγωγή, μόλις 300 αντίτυπα, και η τιμή του είναι 1.550 Ελβετικά φράγκα. Μπορεί όμως να το προπαραγγείλει κανείς, από τις 10 Δεκεμβρίου και για έναν μήνα, στην τιμή των 1.350 ελβετικών φράγκων. Δείτε το ρολόι στο παρακάτω video…
To παρόν άρθρο δημοσιεύθηκε τον Νοέμβριο 2021 στο περιοδικό HOURS by Kathimerini.