Στις ομιλίες της συχνά αναφέρεται στην Κόκλα Μεσσηνίας. Εκεί μεγάλωσε. «Ποτέ δεν ένιωσα ότι επειδή ζούσα σε χωριό και φοιτούσα σε δημόσιο σχολείο υπήρχαν πράγματα που δεν θα μπορούσα να κάνω», είπε η Ασημίνα Αρβανιτάκη στις 150 μαθήτριες οι οποίες συμμετείχαν στην πρόσφατη ημερίδα «Εμπνέοντας τις νέες γυναίκες στην επιστήμη», στο ΚΠΙΣΝ. Τη διοργάνωσαν το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος και το Perimeter Institute του Καναδά, ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα έρευνας Θεωρητικής Φυσικής στον κόσμο – εκεί η κορυφαία φυσικός, που έχει τιμηθεί με το διεθνές βραβείο New Horizons in Physics, κατέχει την έδρα «Αρίσταρχος» του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. «Είναι ιδιαίτερη τιμή για μένα η υποστήριξη ενός ιδρύματος που επιτελεί ένα τόσο πολύπλευρο και φιλόδοξο έργο. Θα τους είμαι για πάντα ευγνώμων».
– Ποιο είναι το αντικείμενό σας και τι σας γοητεύει στη Φυσική;
– Ασχολούμαι με τη Σωματιδιακή Φυσική, τον τομέα της Φυσικής που προσπαθεί να κατανοήσει τους νόμους που διέπουν τη φύση, αποδομώντας την εις τα εξ ων συνετέθη, δηλαδή σε όσο το δυνατόν λιγότερα συστατικά, και περιγράφοντας τις αλληλεπιδράσεις αυτών των συστατικών με όσο το δυνατόν λιγότερες εξισώσεις. Από μικρή είχα αποφασίσει ότι θα ασχοληθώ με τις θετικές επιστήμες. Με γοήτευε το σύμπαν. Η Φυσική έχει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: έχεις να κάνεις με μια πραγματικότητα, με μια αντικειμενική αλήθεια, που δεν εξαρτάται από την ευγλωττία αυτού που την ορίζει, από το φύλο, την καταγωγή ή την κοινωνική του κατάσταση. Η επιστήμη είναι η απόλυτη ισότητα. Κι όπως λέει ο καθηγητής μου στο Στάνφορντ, Σάββας Δημόπουλος, «we are in the truth business». Δουλειά μας είναι η αλήθεια.
– Πώς φτάνει η Φυσική σε αυτή την αλήθεια;
– Χρησιμοποιώντας τη θεωρία και το πείραμα. Ετσι έχουμε φτάσει στο Καθιερωμένο Πρότυπο, την πιο πλήρη θεωρία που υπάρχει σήμερα για να περιγράψουμε πώς λειτουργεί το σύμπαν, μέσα από είκοσι σωματίδια, είκοσι παραμέτρους και τέσσερις βασικές δυνάμεις: τη βαρύτητα, τον ηλεκτρομαγνητισμό, την ισχυρή αλληλεπίδραση (που κρατάει τα πρωτόνια και τα νετρόνια στον πυρήνα των ατόμων της ύλης) και την ασθενή δύναμη (που είναι υπεύθυνη για τη ραδιενέργεια). Με αυτά τα εργαλεία έχουμε περιγράψει φαινόμενα στα μεγαλύτερα αντικείμενα που γνωρίζουμε, όπως στον γαλαξία και στο ηλιακό μας σύστημα, και στα πιο μικρά, όπως το ηλεκτρόνιο, με ακρίβεια έως και δώδεκα δεκαδικών ψηφίων. Είναι σαν να μετράμε την απόσταση Γης – Ηλιου με ακρίβεια λίγων μέτρων. Κι όμως, αυτή η επιτυχημένη θεωρία περιγράφει μόνο το 5% της ενέργειας του σύμπαντος. Το υπόλοιπο 95% είναι άγνωστο. Μέσα από την έρευνά μου προσπαθώ να καταλάβω από τι συνίσταται αυτό το 95%.
Πλέω στα αχαρτογράφητα ύδατα του σύμπαντος. Αλλά αν δεν είναι αχαρτογράφητα, δεν έχει ενδιαφέρον.
– Οι ήρωές σας στην επιστήμη σας ποιοι είναι;
– Ο Αϊνστάιν, γιατί μας βοήθησε να κατανοήσουμε βαθύτερα πολλές επιστημονικές περιοχές, ακόμα και την κβαντομηχανική, την οποία ο ίδιος μισούσε. Θαυμάζω επίσης τον Ενρίκο Φέρμι, αν και συνέδεσε το όνομά του με τη δημιουργία της πρώτης ατομικής βόμβας, γιατί ήταν ολοκληρωμένος επιστήμονας: γεφύρωσε το χάσμα ανάμεσα στη θεωρία και το πείραμα. Πάντως για μένα ο μεγαλύτερος φυσικός όλων των εποχών ήταν ο Νεύτωνας. Στις μέρες του οι άνθρωποι αγνοούσαν βασικά πράγματα. Πίστευαν ότι αυτό που μας κρατάει στην επιφάνεια της γης είναι η ηλιακή ακτινοβολία! Κι εκείνος όχι μόνο απέδειξε νόμους που άλλαξαν τα δεδομένα της Φυσικής, αλλά και δημιούργησε τα μαθηματικά εργαλεία που χρειαζόταν για να φτάσει στην απόδειξη των θεωριών του. Μία φορά στα χίλια χρόνια βγαίνει τέτοιο μυαλό.
– Εκατομμύρια άνθρωποι πριν από τον Νεύτωνα είχαν δει μήλα να πέφτουν, αλλά μόνο εκείνος αναρωτήθηκε γιατί. Είναι η περιέργεια βασική αρετή ενός επιστήμονα;
– Η περιέργεια είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη για να προχωρήσει η επιστήμη. Ο Νεύτωνας δεν ήταν ουρανοκατέβατος. Προηγήθηκαν άλλοι, ήδη από την αρχαιότητα, που έβαλαν από ένα λιθαράκι στην επιστημονική πρόοδο. Η ανθρωπότητα θυμάται τις ιστορίες επιτυχίας, αλλά υπήρξαν σημαντικοί φυσικοί που μας έμαθαν πολλά μέσα από την αποτυχία τους, προτείνοντας θεωρίες που δεν επαληθεύτηκαν πειραματικά.
– Είναι λίγες οι γυναίκες που ασχολούνται με τη Φυσική. Βιώσατε σεξισμό;
– Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου σπούδασα, υπήρχαν καθηγητές που μερικές φορές πετούσαν κάποια χοντράδα, αλλά στις ΗΠΑ ο σεξισμός είναι πιο έντονος, ιδιαίτερα όσο ανεβαίνεις τις ακαδημαϊκές βαθμίδες. Στο Στάνφορντ, την πρώτη χρονιά, ανάμεσα στα 30 άτομα που κάναμε διδακτορικό, μόνο οι τρεις ήμασταν γυναίκες. Οταν ξεκίνησα να ασχολούμαι με τη Θεωρία, ήμουν η μόνη.
– Θα ήταν αντίστοιχη η πορεία σας αν είχατε μείνει στην Ελλάδα;
– Δεν θα είχα φτάσει στο επίπεδο αυτό. Για οικονομικούς λόγους. Η έρευνά μου αφορά πράγματα που δεν έχουν εφαρμογή στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Η Θεωρητική Φυσική μοιάζει με την τέχνη. Οταν μια κοινωνία έχει άλλα προβλήματα να λύσει, αυτά τα θεωρεί πολυτέλεια.
– Για το ελληνικό πανεπιστήμιο ποια είναι η γνώμη σας;
– Διαθέτει εξαιρετικά μυαλά, αλλά όπου φτωχός κι η μοίρα του. Με ελάχιστους πόρους, υποστελέχωση και τόσους φοιτητές, οι Ελληνες πανεπιστημιακοί είναι ήρωες.
Η θρησκεία
– Η επιστήμη και η πίστη στον Θεό μπορούν να συνυπάρχουν;
– Για μένα όχι, αν και οι γονείς μου τηρούσαν τις παραδόσεις και μας πήγαιναν στην εκκλησία. Πιστεύω μόνο σε ό,τι μπορώ να αποδείξω ή έχουν αποδείξει άλλοι για μένα. Tα υπόλοιπα είναι θέμα προσωπικής γνώμης ή φιλοσοφίας. Αναγνωρίζω ότι η θρησκεία έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην ιστορία της ανθρωπότητας, παρέχοντας τα πρώτα «νομικά συστήματα» για την οργάνωση των κοινωνιών. Κάτι τέτοιο δεν ήταν οι Δέκα Εντολές; Από την άλλη, πολλές φορές πολέμησε μανιωδώς την επιστημονική πρόοδο. Είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Οι νόμοι της φύσης είναι ίδιοι για όλους: για τους Ελληνες, τους Κινέζους κ.λπ. Θρησκείες υπάρχουν πολλές. Αν εξαφανιστούν όλα τα βιβλία του κόσμου, τα επιστημονικά βιβλία που θα ξαναγραφτούν έπειτα από αιώνες θα έχουν το ίδιο περιεχόμενο. Τα βιβλία της θρησκείας ποιος ξέρει πώς θα είναι…
Ολοι οι άνθρωποι είμαστε φτιαγμένοι από την ίδια κοσμική ύλη
Το Perimeter Institute βρίσκεται στο Γουότερλου, στην επαρχία του Οντάριο. «Είναι όμορφη η ζωή στον Καναδά», λέει η Ασημίνα Αρβανιτάκη. «Οι άνθρωποί του έχουν την αγνότητα των κατοίκων ενός ελληνικού χωριού. Είναι ζεστοί και φιλόξενοι. Και το κράτος, με τις οργανωμένες δομές του, είναι δίπλα σου με τρόπο ουσιαστικό. Κάτι άλλο που εκτιμώ είναι ότι αν και χώρα μεταναστών, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, ο Καναδάς δεν σου ζητάει να απαρνηθείς την καταγωγή σου, δεν προσπαθεί να αφομοιώσει τους ξένους».
«Είναι όμορφη η ζωή στον Καναδά. Οι άνθρωποί του έχουν την αγνότητα των κατοίκων ενός ελληνικού χωριού. Είναι ζεστοί και φιλόξενοι. Και το κράτος, με τις οργανωμένες δομές του, είναι δίπλα σου με τρόπο ουσιαστικό», λέει η Ασημίνα Αρβανιτάκη.
Από την Ελλάδα της λείπουν κυρίως τα αγαπημένα της πρόσωπα. «Αλλά πλέον νιώθω ότι είμαι πολίτης του κόσμου», εξηγεί. «Εχοντας ταξιδέψει σε πολλές χώρες, έχω συνειδητοποιήσει ότι οι άνθρωποι μπορεί να διαφέρουμε σε συνήθειες, κουλτούρα ή ταμπεραμέντο, αλλά στην πραγματικότητα είμαστε ίδιοι: χαιρόμαστε και λυπούμαστε με τα ίδια πράγματα, είμαστε φτιαγμένοι από την ίδια κοσμική ύλη. Το υδρογόνο που έχουμε μέσα μας είναι από τα πιο παλιά συστατικά στο σύμπαν. Φτιάχτηκε όταν το σύμπαν ήταν ηλικίας μόλις ενός δευτερολέπτου».
Η πρώτη γυναίκα
H Ελληνίδα επιστήμονας διδάσκει Θεωρητική Φυσική στο καναδικό ινστιτούτο –είναι μάλιστα η πρώτη γυναίκα που κατέχει μια ερευνητική έδρα στο Perimeter– και ειδικεύεται στον σχεδιασμό πειραμάτων για την επαλήθευση βασικών θεωριών πέρα από το Καθιερωμένο Πρότυπο.
Πώς φαντάζεται τον εαυτό της σε τρεις ή τέσσερις δεκαετίες; «Εύχομαι να έχω το ίδιο πάθος για τη δουλειά μου. Να μην έχω χάσει το μεράκι μου, να μην έχω γίνει μίζερη και κυνική, να εξακολουθώ να ενθουσιάζομαι με τα πιο απλά πράγματα. Μακάρι να είμαι όπως ο Ράινερ Γουάις, κάτοχος Νομπέλ Φυσικής, ένας εκ των δημιουργών του παρατηρητηρίου LIGO (Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory), χάρη στο οποίο επιβεβαιώθηκε, το 2015, η ύπαρξη των βαρυτικών κυμάτων που δημιουργούνται από τις μαύρες τρύπες. Συνεργάτες του μου έχουν πει ότι συχνά τους στέλνει μηνύματα ακόμα και μετά τα μεσάνυχτα, έχοντας βρει λύσεις σε διάφορα προβλήματα. Το μυαλό του δεν σταματάει να δουλεύει! Και είναι 89 ετών. Ο καθηγητής μου στο ΕΚΠΑ, ο Φωκίων Χατζηιωάννου, είναι από την ίδια πάστα. Οταν μιλάει για φυσική, λάμπει το πρόσωπό του».
«Μεταφυσικές ανησυχίες έχετε, κυρία Αρβανιτάκη;», τη ρωτώ πριν αποχαιρετιστούμε.
«Αν εννοείτε τον θάνατο, όχι, δεν τον φοβάμαι. Πιστεύω αυτό που είχε πει ο Επίκουρος: “Οταν υπάρχουμε εμείς, ο θάνατος είναι απών, κι όταν εκείνος είναι παρών, δεν υπάρχουμε εμείς”. Καμιά φορά σκέφτομαι μόνο πώς θα είναι το τέλος του σύμπαντος, σε μερικά δισεκατομμύρια χρόνια. Το φαντάζομαι γαλήνιο, ήσυχο…».
Η συνάντηση
Γευματίσαμε στο Canal Café του Κέντρου Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, λίγες ώρες πριν από την προγραμματισμένη ομιλία της στη μαθητική ημερίδα «Εμπνέοντας τις νέες γυναίκες στην επιστήμη». Πήραμε από μια πράσινη σαλάτα με σπανάκι, τραγανά φύλλα ζύμης, φέτα, ανθότυρο, καβουρδισμένο σουσάμι και βινεγκρέτ μελιού. Ηπιαμε ανθρακούχο νερό. «Στον Καναδά μαγειρεύω αρκετά συχνά ελληνικά φαγητά για τους φίλους μου. Με ξεκουράζει», μου είπε η Ασημίνα Αρβανιτάκη.
Η μαγειρική είναι χημεία ή φυσική; «Είναι δημιουργία. Φτιάχνεις κάτι και μπορείς να το απολαύσεις αμέσως, μαζί με τους φίλους σου και τα αγαπημένα σου πρόσωπα, χωρίς μάλιστα να χρειάζεται να το επαληθεύσεις». (Γέλια)
Οι σταθμοί της
1980
Γεννιέται στην Καλαμάτα.
1997
Αποφοιτά από το Λύκειο Κοπανακίου Μεσσηνίας.
2002
Πτυχίο Φυσικής από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
2008
Διδακτορικό στη Φυσική από το Πανεπιστήμιο Στάνφορντ στις ΗΠΑ.
2013-2014
Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Θεωρητικής Φυσικής του Πανεπιστημίου Στάνφορντ.
2016
Της απονέμεται το υψηλού κύρους βραβείο «New Horizons in Physics».
2016
Δίνει διαλέξεις (έως σήμερα) στα μεγαλύτερα πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα σε Ευρώπη και Αμερική: Κολούμπια, Οξφόρδη, ΜΙΤ, CERN κ.ά.
2016
Κάτοχος της έδρας «Αρίσταρχος» του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος στο Perimeter Institute του Καναδά.