Είναι απολαυστικό να διαβάζει κανείς κείμενα του Αλέξανδρου Νεχαμά ή να τον ακούει να μιλάει. Ο διακεκριμένος καθηγητής Ανθρωπιστικών Σπουδών, Φιλοσοφίας και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον (εδώ και τρεις δεκαετίες) έχει έναν ιδιαίτερο τρόπο να αναλύει την ανθρώπινη «πράξη» σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Του ζήτησα να μου μιλήσει για την πιο πρόσφατη ανθρώπινη περιπέτεια –την πανδημία του κορωνοϊού που προκαλεί καθημερινά χιλιάδες θανάτους σε όλο τον κόσμο– και να επιχειρήσει μια πρόβλεψη για το μετά. «Στις ΗΠΑ, ίσως και στην Ελλάδα, η υγειονομική και η οικονομική κρίση είναι πολύ πιο επικίνδυνες για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα και φοβάμαι ότι η πανδημία θα εντείνει ακόμα περισσότερο τις ανισότητες που ήδη αντιμετωπίζουμε, λόγω των μέτρων λιτότητας και της δομής του οικονομικού μας συστήματος. Και γι’ αυτό θα χρειαστεί υποστήριξη από τις κυβερνήσεις, καθήκον των οποίων δεν είναι μόνο η ιατρική αλλά και η οικονομική περίθαλψη των λαών τους», είπε.
– Βλέπουμε τις εικόνες από τους δρόμους και τα νοσοκομεία των ΗΠΑ και αδυνατούμε να πιστέψουμε ότι αυτά συμβαίνουν στην ισχυρότερη χώρα του κόσμου. Πώς βιώνετε την πανδημία;
– Πράγματι, είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ζούμε στο ίδιο κράτος που κέρδισε δύο παγκοσμίους πολέμους κι έστειλε τον πρώτο άνθρωπο στη Σελήνη. O κόσμος, φυσικά, δεν είναι φτιαγμένος για μας, και όσο και να προσπαθούμε να είμαστε έτοιμοι για το απροσδόκητο, η φύση μάς ξεγελάει. Το ζητούμενo δεν είναι να προβλέπουμε τι θα μας συμβεί, αλλά να έχουμε τη θέληση να αντιδράσουμε άμεσα και αποτελεσματικά. Εδώ, η συμπεριφορά του κράτους είναι απελπιστική, αρχίζοντας από τον πρόεδρο Τραμπ, ο οποίος, χωρίς ίχνος συμπάθειας για τους ανθρώπους που υποφέρουν, αγνοεί τις συμβουλές των ειδικών και παρέχει συνεχώς αντιφατικές πληροφορίες και συμβουλές. Οκτώ πολιτείες –όλες με Ρεπoυμπλικανούς κυβερνήτες– δεν έχουν ακόμη επιβάλει περιοριστικά μέτρα, ενώ το 55% των Ρεπουμπλικανών ψηφοφόρων πιστεύει ότι η οικονομία είναι πιο σημαντική από την υγεία. Εν τω μεταξύ, τα προστατευτικά μέσα και τα ιατρικά εργαλεία που είναι απαραίτητα για την περίθαλψη των νοσούντων δεν παράγονται με την ταχύτητα που απαιτείται.
– Εχει απαντήσεις η φιλοσοφία γι' αυτό που ζούμε;
– Η φιλοσοφία στις μέρες μας έχει μάλλον εγκαταλείψει τα μεγάλα προβλήματα του καιρού μας και δεν έχει καταφέρει να εισχωρήσει στην κοινή συνείδηση. Υπάρχουν, φυσικά, μεμονωμένα άτομα που ασχολούνται σοβαρά με το σήμερα αλλά, γενικά, η πανεπιστημιακή φιλοσοφία, με τη σχεδόν απόλυτη έμφαση που έχει δώσει σε προβλήματα καθαρά ακαδημαϊκά, είναι απομονωμένη. Είναι σημαντικό να δώσουμε και πάλι στη φιλοσοφία, εκτός από την ακαδημαϊκή της διάσταση, και τη δυνατότητα να επεμβαίνει σε θέματα με δημόσιες επιπτώσεις, εξετάζοντάς τα όχι μόνο στα επιστημονικά περιοδικά αλλά και σε πιο ευρέως διαδεδομένα μέσα επικοινωνίας. Το ζητούμενο είναι ένας σωστός συνδυασμός προσεκτικής σκέψης και πλατιού οράματος. Για να παραφράσω τον Καντ, προσεκτική σκέψη χωρίς όραμα είναι τυφλή, όραμα χωρίς προσεκτική σκέψη είναι κενό.
– Πώς μπορούμε να διαχειριστούμε τον φόβο;
– Αλλο ο φόβος, άλλο ο πανικός. Δεν είναι κατ’ ανάγκην κακό να φοβόμαστε. Ο φόβος είναι φυσιολογική αντίδραση στον κίνδυνο και αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ψυχολογίας μας. Κύριο στοιχείο της διαχείρισής του είναι η προσπάθεια να μην εξελιχθεί σε πανικό. Γιατί εκεί όπου ο φόβος επιβάλλει συγκέντρωση και προσεκτικά βήματα, ό,τι, δηλαδή, χρειάζεται τώρα απ’ όλους μας –άτομα, κοινωνικά, και πολιτικά σύνολα–, ο πανικός καταστρέφει κάθε αυτοέλεγχο και οδηγεί σε μαζικές αντιδράσεις χωρίς σκέψη για όσα συνεπάγονται. Απ’ ό,τι μπορώ να δω, νομίζω ότι γενικά οι πολίτες, ιδιαίτερα σε μερικές χώρες όπως η Ελλάδα, έχουν αποφύγει τον πανικό, υπακούουν στην πλειονότητά τους στις οδηγίες των ειδικών και φυλάγονται χωρίς υπερβολές.
– Πιστεύετε ότι θα προκύψει κάτι καλό, σε κοινωνικό επίπεδο, από αυτή τη δοκιμασία; Θα βγει ο καλός εαυτός μας, ίσως;
– Στην Ελλάδα, τουλάχιστον, παρατηρώ, έστω και εξ αποστάσεως, μια αύξηση της εμπιστοσύνης απέναντι στο κράτος, την πολιτεία, και τις κοινωνικές δομές. Και πιστεύω ότι, ειδικά αν το κράτος συνεχίσει να ανταποκρίνεται επάξια στα προβλήματα και τις απαιτήσεις του κόσμου μας, υπάρχει σοβαρή πιθανότητα να βγούμε από την κρίση με πιο ανεπτυγμένο αίσθημα ευθύνης απέναντι στους άλλους και περισσότερη θέληση να συνεργαστούμε – όχι μόνο για το καλό των δικών μας ανθρώπων αλλά και όλων αυτών με τους οποίους μοιραζόμαστε τη ζωή μας.
– Το εγώ ή το εμείς υπερισχύει όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με απειλές όπως αυτή η πανδημία;
– Το «εγώ» και το «εμείς» δεν αντιπροσωπεύουν έναν απόλυτο διαχωρισμό. Η ζωή είναι ουσιαστικά κοινωνικό φαινόμενο και κανείς δεν ζει απόλυτα μόνος. Αν, όμως, σήμερα κάποιος σκέπτεται μόνο τον εαυτό του, τότε πρέπει να ήταν πάντοτε και μονήρης, και δυστυχής. Το πρόβλημα δεν είναι πού αρχίζει το «εμείς»: αρχίζει μέσα στο ίδιο το άτομο, γιατί το «εγώ» μας έχει σχηματιστεί –έχει γίνει αυτό που είναι– μέσω των άλλων.
Το πρόβλημα είναι πού τελειώνει. Με την οικογένεια; Με τους φίλους; Με τους συμπατριώτες; Με τους ομοθρήσκους; Με τη φυλή μας; Με όλους τους συνανθρώπους μας; Να ένα φιλοσοφικό πρόβλημα που έχει, αυτό τον καιρό, άμεσες πρακτικές συνέπειες.
Το μέλλον της Ευρώπης εξαρτάται από τη συνεργασία των χωρών της
– Πώς φαντάζεστε την Ευρώπη στη μετά κορωνοϊό εποχή; Ποιο θα είναι το κακό και ποιο το καλό σενάριο;
– Από τη μια πλευρά, υπάρχει η πιθανότητα να γίνει ακόμη πιο βαθύς ο διαχωρισμός μεταξύ Βορρά και Νότου. Από την άλλη, ίσως η Ευρώπη συνειδητοποιήσει ότι το μέλλον της εξαρτάται από τη δυνατότητα μεγαλύτερης συνεργασίας μεταξύ των χωρών της. Θα ήταν καλό, σε αυτή την περίπτωση, το «εμείς» να ισοδυναμεί με το «Ευρωπαίοι». Αφού, φυσικά, αποφασίσουμε, αν είναι δυνατό, τι ακριβώς σημαίνει «Ευρωπαίος»…
«Αυτό που μου λείπει περισσότερο, όντας στις ΗΠΑ, είναι η σοβαρότητα με την οποία στην Ελλάδα αντιμετωπίζουμε την κατάσταση που ζούμε. Για μια φορά, αποτελούμε –σχεδόν–παράδειγμα προς μίμηση», λέει ο Αλέξανδρος Νεχαμάς.
– Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πιστεύετε ότι μας βοηθούν σε αυτήν τη συγκυρία; Εσείς τα χρησιμοποιείτε;
– Οσο γίνεται λιγότερο, γιατί είναι αδύνατο να είναι κάποιος βέβαιος αν αυτά που βλέπει αντιπροσωπεύουν την αλήθεια ή όχι. Προτιμώ τα επίσημα μέσα ενημέρωσης (ακριβώς αυτά που η αμερικανική Δεξιά, μιμούμενη τον ηγέτη της, αποκαλεί «fake news»), τα οποία, αν και όχι αναμάρτητα, τουλάχιστον προσπαθούν να διασταυρώνουν τις πληροφορίες τους και να μην εξυπηρετούν κατά κύριο λόγο αντιδραστικές (ή και ακόμη χειρότερες) πολιτικές σκοπιμότητες.
– Το 2013 λέγατε ότι η κατάσταση στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι καταθλιπτική. Αναρωτιέμαι πώς θα την περιγράφατε σήμερα, με τον Ντόναλντ Τραμπ στην εξουσία.
– Δυστυχώς, τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα. Ο πρόεδρος Τραμπ έχει τον απόλυτο έλεγχο των Ρεπουμπλικανών, απολύει δημόσιους υπαλλήλους που δεν του είναι απολύτως πιστοί, έχει στελεχώσει τα υπουργεία και τις διάφορες υπηρεσίες με άτομα εντελώς άσχετα με τα καθήκοντά τους, και το μόνο που πραγματικά τον ενδιαφέρει είναι ο εαυτός του και η επανεκλογή του – ένα τεράστιο, για να μην πω τερατώδες, «εγώ», εντελώς αδιάφορο για τον υπόλοιπο κόσμο. Παραλληλισμοί με την (αμφισβητούμενη) παράδοση ότι ο Νέρων έπαιζε βιολί ενώ η Ρώμη καιγόταν, δεν είναι καθόλου παρατραβηγμένοι. Φοβάμαι ότι, ιδιαίτερα τώρα που η προεκλογική εκστρατεία έχει ουσιαστικά ματαιωθεί, η καθημερινή παρουσία του στην τηλεόραση του δίνει ένα τεράστιο πλεονέκτημα.
– Πώς βλέπετε τους χειρισμούς της Ελλάδας για την αντιμετώπιση της πανδημίας;
– Νομίζω ότι η ελληνική κυβέρνηση αντέδρασε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο: άμεσα, θετικά, με σωστές οδηγίες, χωρίς υπερβολές, κινδυνολογίες ή υποσχέσεις χωρίς έρεισμα. Διάβασα, μάλιστα, ότι ο κ. Αλέξης Τσίπρας μίλησε θετικά στη Βουλή για το θέμα και αυτό μου φάνηκε ένα θαυμάσιο δείγμα της προσέγγισης του «εγώ» και του «εμείς» στην οποία έχω ήδη αναφερθεί.
Τα βιβλία
Το τελευταίο βιβλίο του που κυκλοφόρησε στα ελληνικά (2019, Μεταίχμιο) είναι το «Περί φιλίας». Εκεί αναλύει το φαινόμενο της φιλίας και εξηγεί για ποιο λόγο είναι από τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της ζωής μας. Αφού περί βιβλίων ο λόγος, σε μια… Κιβωτό, ποια θα ήταν τα πέντε βιβλία Φιλοσοφίας που θα επέλεγε να σώσει – και γιατί;
1. Πλάτων, «Διάλογοι». «Δεν υπάρχει σπουδαιότερο φιλοσοφικό έργο».
2. Σπινόζα, «Ηθική». «Ενας τρόπος να αισθανθούμε μέρος του κόσμου».
3. Φρίντριχ Νίτσε, «Η Γενεαλογία της Ηθικής». «Ενας τρόπος να αντισταθούμε στον κόσμο».
4. Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, «Φιλοσοφικές Ερευνες». «Ενα από τα πιο έντιμα φιλοσοφικά έργα, με στόχο συγκεκριμένα φαινόμενα, χωρίς γενικές και αφηρημένες θεωρίες».
5. Μπέρναρντ Ουίλιαμς, «Αιδώς και Ανάγκη». «Η πιο βαθυστόχαστη σύγχρονη αξιολόγηση της σχέσης της απαισιοδοξίας της τραγωδίας και της αισιοδοξίας της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας».
H επικοινωνία
Μιλήσαμε μέσω Skype. «Σας λείπει κάτι από την Ελλάδα – περισσότερο αυτή την περίοδο;» τον ρώτησα. «Εμείς οι Ελληνες της διασποράς συνηθίζουμε να λέμε ότι μας λείπουν ο ήλιος, η θάλασσα, το φως, οι παρέες.
Αυτή την περίοδο, όμως, αυτό που μου λείπει περισσότερο, όντας στις ΗΠΑ, είναι η σοβαρότητα με την οποία στην Ελλάδα αντιμετωπίζουμε την κατάσταση που ζούμε. Για μια φορά, αποτελούμε –σχεδόν– παράδειγμα προς μίμηση», απάντησε. Η κουβέντα έκλεισε με μια ευχή: «Εύχομαι καθένας μας αυτόν τον καιρό να μπορεί να βρίσκει κάτι ωραίο, κάτι που να αγαπά, παρ’ όλες τις εγγενείς δυσκολίες τις οποίες οι περισσότεροι αντιμετωπίζουμε…».
Οι σταθμοί του
1946
Γεννιέται στην Αθήνα.
1964
Αποφοιτά από το Κολλέγιο Αθηνών.
1967
Πρώτο πτυχίο από το Swarthmore College στις ΗΠΑ.
1971
Διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον (για τον «Φαίδωνα» του Πλάτωνα).
1971-1986
Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ.
1986-1989
Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια.
1989
Καθηγητής Ανθρωπιστικών Σπουδών, Φιλοσοφίας και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον.
2014
Παρασημοφορείται με τον Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος της Ελληνικής Δημοκρατίας.
2018
Εκλέγεται τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.