Συναντηθήκαμε την παραμονή της ημέρας που η Αγία Σοφία θα λειτουργούσε επίσημα ως τέμενος. Καθόλου καλή μέρα, ειδικά για έναν άνθρωπο που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, το 1937, έζησε εκεί περίπου 30 χρόνια με εξαίρεση το διάστημα των πανεπιστημιακών σπουδών του στην Αυστρία και δεν σταμάτησε ποτέ να την επισκέπτεται έως πρόσφατα. Αλλά τώρα πια, ο Πέτρος Μάρκαρης, νιώθει ρήγμα μέσα του αγεφύρωτο: «Η επιστροφή της Αγίας Σοφίας στην οθωμανική περίοδο είναι ένα μεγάλο χτύπημα. Οταν το άκουσα έγινα κουρέλι. Οχι πολιτικά. Ως καταγωγή και σχέση με την αυτήν την πόλη. Νιώθω ότι δεν είναι δική μου πόλη πια, σε βαθμό που είπα στην κόρη μου ότι δεν θα ξαναπάω. Δεν είναι ούτε φανατισμός, ούτε θρησκοληψία. Είναι σαν να έσκαψε κάποιος και να ξήλωσε τις ρίζες μου».
Καθόμαστε κάτω από τη σκιά ενός μεγάλου πλάτανου στην Κυψέλη, για λίγη ώρα μαζί και με την κόρη του, σκηνοθέτιδα, Ζοζεφίνα Μάρκαρη. Ο πολύ δημοφιλής και αγαπητός συγγραφέας, που έχει δει τα βιβλία του να κυκλοφορούν σε δεκάδες χιλιάδες αντίτυπα σε όλο τον κόσμο, μεταφρασμένα σε 20 γλώσσες (και στα τουρκικά), εξέδωσε πριν από δύο μήνες το 13ο μυθιστόρημά του με ήρωα τον αστυνόμο Χαρίτο: «Ο φόνος είναι χρήμα». Αδήριτα, παρακάμπτουμε την αστυνομική λογοτεχνία για να μιλήσουμε για τα τρέχοντα. Εξάλλου, τα βιβλία του Πέτρου Μάρκαρη είναι βουτηγμένα στην ελληνική πραγματικότητα, στα λαγούμια και στις εμμονές της, στη μιζέρια και στα αδιέξοδά της, πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά. Οπως λέει και ο ίδιος: «Το αστυνομικό είναι κοινωνικό μυθιστόρημα».
Οταν συζητάς με τον Π. Μάρκαρη, τα ελληνοτουρκικά είναι σχεδόν αναπόφευκτα:
– Πιστεύετε ότι ο Ερντογάν είναι απρόβλεπτος ή αποφασισμένος;
– Το πρόβλημα του Ερντογάν είναι περίπλοκο και απλουστεύεται όχι μόνο από την Ελλάδα αλλά από κάθε πλευρά. Αυτή τη στιγμή ζει με την αγωνία ότι στις επόμενες εκλογές μπορεί να μην τα καταφέρει. Οικονομικά η χώρα είναι σε πολύ δύσκολη κατάσταση. Τέλος, αν τον Νοέμβριο χάσει ο Τραμπ τις εκλογές θα έχει ένα πρόσθετο πρόβλημα πολύ σοβαρό, γιατί ο Μπάιντεν δεν είναι σίγουρο ότι θα του κάνει τα χατίρια. Αυτά είναι τα απλά. Ο Ερντογάν όμως προσπαθεί και να στήσει μια εικόνα ηγέτη, η οποία να είναι σε αντιδιαστολή και αντιπαράθεση με εκείνη του ιδρυτή της τουρκικής δημοκρατίας, του Κεμάλ Ατατούρκ. Το θετικό γι’ αυτόν είναι η τεράστια ευθύνη που είχε εδώ και χρόνια το κεμαλικό κόμμα με τον παραγκωνισμό μιας μεγάλης πλειοψηφίας πιστών μουσουλμάνων οι οποίοι αφέθηκαν στην τύχη τους. Ολοι αυτοί βρήκαν τώρα στον Ερντογάν τον ηγέτη τους. Κι αυτόν αναγνωρίζουν σε αντίθεση με τον Κεμάλ που τον μισούν. Το μοντέλο αυτού του ηγέτη είναι άμεσα συνδεδεμένο με το ισλάμ και τη μουσουλμανική θρησκεία. Από εκεί αντλεί την πολιτική υπόσταση και το κύρος του.
– Τι χαρακτηρίζει τον Ερντογάν;
– Ο Ερντογάν όπως και ο Τραμπ είναι περιπτώσεις αυτοδημιούργητων επιχειρηματιών. Η μετάβαση από την επιχειρηματικότητα στην πολιτική είναι κοινό χαρακτηριστικό και των δύο. Γι’ αυτό «καταλαβαίνονται». Το πρόβλημα και των δύο είναι η απελπιστική έλλειψη παιδείας.
– Πώς θα χαρακτηρίζατε τη γλώσσα του Ερντογάν;
– Τα τουρκικά του είναι δύο, τριών γενεών πίσω από αυτά που μιλιούνται σήμερα. Είναι άλλη η γλώσσα που χρησιμοποιούμε εγώ και οι φίλοι μου, άλλη η γλώσσα που χρησιμοποιούν οι μορφωμένοι Τούρκοι. Ο Ερντογάν μιλάει τα τουρκικά του ’60 και ’70. Ακόμη και ο σύμβουλός του μιλάει άλλα τουρκικά.
– Η νεολαία είναι μαζί του;
– Ενα μεγάλο τμήμα που είναι η ισλαμική νεολαία είναι μαζί του. Η δυτικότροπη, όχι. Ο επεκτατισμός του στηρίζεται σε μια επιχειρηματική νοοτροπία του «επενδύω παντού», απλώνεται για να επιδείξει το μέγεθος που, δυνητικά, μπορεί να έχει η Τουρκία. Εδώ, όμως, έχει να κάνει για μένα με ένα τεράστιο πρόβλημα: απομακρύνεται από την Ευρώπη όπου είχε πάντα συνομιλητές και διάλογο. Ταυτίζεται με το ισλάμ όπου έχει όμως μόνο εχθρούς.
– Πώς ορίζετε τον λαϊκισμό;
– Ως θωπεία του εθνικισμού και του χρήματος. Εχει σημασία στον λαϊκισμό το γεγονός της απίστευτης εκμετάλλευσης αυτών που θεωρούνται αδικημένοι.
– «Οσο για την Ακροδεξιά, δεν είναι παρά το διαφημιστικό σποτ της κόλασης», γράφετε στο βιβλίο σας.
– Ο λαϊκισμός δεν είναι προσδιορισμένος και περιορισμένος προς μια πλευρά του πολιτικού φάσματος. Μπορεί να δημιουργηθεί και στη Δεξιά και στην Ακροδεξιά και στην Αριστερά και στην Ακροαριστερά το ίδιο.
– Λέει ο Λάμπρος Ζήσης στο βιβλίο: «η Αριστερά αυτοκτόνησε, κάναμε την κηδεία της».
– Κανείς, είναι/δεν είναι με την Αριστερά, δεν μπορεί ποτέ να αμφισβητήσει ότι ένα μεγάλο μέρος αυτών που κατέκτησε η ανθρωπότητα ιδιαίτερα στην Ευρώπη οφείλεται σε αγώνες στους οποίους πρωτοστάτησε η Αριστερά. Εχω πει ότι η μεγάλη προσφορά της μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι πως κυνηγώντας το ανέφικτο, κατακτούσε το ενδιάμεσο, που ήταν τα στηρίγματα. Αυτό πάει, δεν υπάρχει. Αυτή τη στιγμή, και στην Ελλάδα, είναι μια αντίπαλη κομματική συγκρότηση που έχει ως στόχο να κατακτήσει την εξουσία. Αντίθετα, η Αριστερά που γνώρισα εγώ, ιδιαίτερα μετεμφυλιακά, δεν είχε καμία προοπτική και ούτε αγωνιζόταν για την εξουσία. Αγωνιζόταν για να πετύχει πέντε πράγματα για ένα κομμάτι της κοινωνίας. Αυτή είναι η διαφορά.
Οι βασικοί ύποπτοι για τις δολοφονίες ξένων επενδυτών
«Σήμερα μιλάμε για επενδύσεις, μιλάμε για ανάπτυξη, αλλά για κατανομή του πλούτου δεν μιλάει κανείς», λέει ο Πέτρος Μάρκαρης. (Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ)
Στο τελευταίο μυθιστόρημά σας δολοφονούνται ξένοι επενδυτές (ένας Σαουδάραβας, ένας Κινέζος…). Μα καλά κ. Μάρκαρη ιδρώνουμε να βρούμε επενδυτές κι εσείς τους «σκοτώνετε»; Χαμογελάω, αλλά ο συνομιλητής μου δεν συνεργάζεται προς αυτήν την κατεύθυνση:
«Ακούω τη συζήτηση περί επενδυτών. Η δική μου αντίρρηση είναι ότι η αλυσίδα τελειώνει νωρίτερα απ’ ό,τι παλιά. Σύμφωνα με τον Κέινς η επένδυση σημαίνει ανάπτυξη, η ανάπτυξη σημαίνει συσσώρευση πλούτου αλλά η ολοκλήρωση σήμαινε και την κατανομή του πλούτου. Και ναι μεν δεν παίρνουν όλοι τα ίδια, αλλά όλοι οφείλουν να λαμβάνουν. Σήμερα μιλάμε για επενδύσεις, μιλάμε για ανάπτυξη αλλά για κατανομή του πλούτου δεν μιλάει κανείς. Κι εδώ είναι ένα τεράστιο και επικίνδυνο πρόβλημα. Χάνεται η οικονομία της αγοράς με κοινωνικό πρόσημο, αυτό που οι Γερμανοί έλεγαν κοινωνική οικονομία αγοράς. Η μετατροπή της προτεραιότητας από ένα σύστημα παραγωγικό σε ένα άλλο χρηματοπιστωτικό έπαιξε καταλυτικό ρόλο. Δηλαδή σε ένα σύστημα όπου κυριαρχούσε το παραγωγικό μοντέλο η κατανομή ήταν πιο ευκρινής. Στο χρηματοπιστωτικό δεν υπάρχει».
– Λείπουν τα πνευματικά μεγέθη από την εποχή μας;
– Ναι. Τα προβλήματα μεγάλων και μικρών έχουν να κάνουν με το εξής: η αλλαγή κατεύθυνσης της Παιδείας προς την εξειδίκευση, έστειλε στα τάρταρα αυτό που λέμε γενική παιδεία. Το κάθε άτομο όμως που ενηλικιώνεται θα πρέπει να συμμετέχει σε μια κοινωνία πολιτών, για την οποία χρειάζεται γενική παιδεία, που αν δεν έχεις υπάρχει πρόβλημα. Δεν νοείται πολίτης χωρίς παιδεία. Αισθάνομαι ένα τσουνάμι άγνοιας –και κυρίως στον χώρο της Αριστεράς– κι αυτό με πονάει πάρα πολύ. Γνώρισα αριστερούς που, συμφωνούσες ή διαφωνούσες μαζί τους, ήταν ένας πακτωλός γνώσεων. Είναι καθοριστική η επιρροή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και από την άλλη λείπει η γενική παιδεία.
– Το μέλλον σας ανησυχεί;
– Αυξήθηκε η ανασφάλεια για την επιβίωση και κυρίως η δυνατότητα εύρεσης δουλειάς. Και δεν έχουμε δει τίποτα. Γιατί με το που θα υποχωρήσει ο κορωνοϊός θα εμφανιστεί τεράστιο το πρόβλημα της πολύ μεγάλης προσφοράς και της πολύ μικρής ζήτησης. Η αγορά εργασίας θα μετατραπεί σε κατ’ οίκον εργασία, ανασφάλιστη, με χαμηλούς μισθούς. Η κρίση, ο φόβος, η άγνοια κυριαρχούν, δεν έχουμε συνειδητοποιήσει ακόμη το εύρος της απώλειας. Χρειάζεται γι’ αυτό ήρεμη αποτίμηση της πραγματικότητας. Η απώλεια δεν θα είναι μόνο οικονομική αλλά και ψυχικών εφοδίων, βούλησης για να πάμε ένα βήμα παραπέρα.
– Καθόλου αισιόδοξος…
– Ξέρετε τι είχε πει κάποτε ο Χάινερ Μίλερ; Το επαναλαμβάνω συχνά: Η αισιοδοξία δεν είναι παρά έλλειψη πληροφόρησης.
Η γέννηση του Χαρίτου
Τον αστυνόμο Κώστα Χαρίτο του τμήματος Ανθρωποκτονιών της Διεύθυνσης Ασφαλείας Αττικής γνωρίσαμε το 1995 στο «Νυχτερινό Δελτίο». Πώς γεννήθηκε ο δημοφιλής ήρωας; «Ενα πρωί που κάθισα στο γραφείο μου είδα μπροστά μου μια τριμελή οικογένεια έναν άνδρα, τη γυναίκα του και το παιδί τους. Μια κλασική μικροαστική οικογένεια. Ο άνδρας ήταν κάθε πρωί εκεί και με βασάνιζε. “Δεν γίνεται”, σκέφτηκα, “αυτός είναι ή μπάτσος ή οδοντίατρος”! Ετσι προέκυψε ο αστυνόμος Χαρίτος και κολλήσαμε. Ο συνδετικός κρίκος ήταν η γυναίκα του, που είναι ίδια η μητέρα μου! Οταν μιλάει η Αδριανή είναι σαν να μιλάει η κυρά Τασούλα». Επηρεάζει την καθημερινότητα του Πέτρου Μάρκαρη η πανδημία; «Θα συνεχίσω να κάνω αυτό που κάνω εδώ και 65 χρόνια κι ώς εκεί που θα με βγάλει. Βέβαια, εγώ έχω το προνόμιο να είμαι αφεντικό του εαυτού μου».
Η συνάντηση
Ο Πέτρος Μάρκαρης θέλησε να φάμε στη γειτονιά του, για να μη χρειαστεί να απομακρυνθεί πολύ και να κυκλοφορήσει. Είναι γενικώς «κουμπωμένος», λόγω του κορωνοϊού, όπως λέει, και προσέχει. Αγίας Ζώνης και Λέσβου γωνία, στην Κυψέλη, είναι το στέκι του, ο «Πλάτανος». Διαλέξαμε ένα τραπέζι με ωραία σκιά, βοηθούσαν και οι ανεμιστήρες. Ευγενικό το προσωπικό και αθόρυβο.
Το μεσημεριανό μας περιελάμβανε μπιφτέκια, μοσχαρίσια εκείνος και κοτόπουλου εγώ, που συνοδεύσαμε με μια χορταστική σαλάτα χωριάτικη και τρεις σουρωτές. Ο λογαριασμός ήταν 33,40 ευρώ.
Οι σταθμοί του
1968
Γνωριμία με τον Φίλιππο Βλάχο.
1970
Πρώτη έκδοση μεταφραστικού έργου του: Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Ποιήματα» από τις εκδόσεις «Κείμενα» του Φίλιππου Βλάχου.
1971
«Η Ιστορία του Αλή Ρέτζο» ανεβαίνει στο θέατρο Καλουτά από το «Ελεύθερο Θέατρο».
1972
Γνωριμία με τον Θόδωρο Αγγελόπουλο και αρχή μακρόχρονης συνεργασίας.
1993
Γνωριμία με τον εκδότη Σάμη Γαβριηλίδη.
1995
Εκδοση του πρώτου αστυνομικού μυθιστορήματος «Νυχτερινό Δελτίο» (εκδόσεις Γαβριηλίδης).
2002
Εκδίδεται η μετάφραση του «Φάουστ. Μια Τραγωδία» του Γκαίτε, που βραβεύεται το 2013 με το μετάλλιο «Γκαίτε».
2012
Βραβείο «Πέπε Καρβάγιο» του Φεστιβάλ Νουάρ της Βαρκελώνης.
2014
Βραβεύεται με τον Σταυρό του Τάγματος της Αξίας της Γερμανίας, σε τελετή που πραγματοποιήθηκε στην πρεσβεία της Γερμανίας στην Αθήνα.