Τον περασμένο Φεβρουάριο ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης έγινε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην προκηρυχθείσα έδρα «Iστορία των πολιτικών θεωριών», στην τάξη των Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών. Μας πρόλαβε ο κορωνοϊός και δεν καταφέραμε να συναντηθούμε. Πριν από λίγες μέρες όμως, στον κήπο του εστιατορίου του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, είχαμε την ευκαιρία για μία εφ’ όλης της ύλης συζήτηση. Για την Αγία Σοφία και την Τουρκία, για τις επετείους του ’21 αλλά και του ’22, για το δημόσιο πανεπιστήμιο το οποίο ο κ. Κιτρομηλίδης έχει υπηρετήσει για δεκαετίες.
Μάλλον θα ήταν αδύνατον να μην ξεκινήσουμε από την πρόσφατη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί. «Είναι μεγάλο πλήγμα για την εικόνα της Τουρκίας στη Δύση. Και πρόκειται για κλασική περίπτωση που εικονογραφεί τις πολιτικές χρήσεις της θρησκείας οι οποίες βρίσκονται διάχυτες στην Ιστορία. Βλέποντας τη μεγάλη εικόνα η κίνηση αυτή του Ερντογάν εντάσσεται στη νέα στρατηγική εξωτερικών προκλήσεων για να αποπροσανατολίζεται η τουρκική κοινωνία».
Μπορούμε να πάρουμε διδάγματα από την Ιστορία που θα μας βοηθήσουν να ερμηνεύσουμε τις κινήσεις του; «Η Ιστορία δεν διδάσκει. Η πολιτική έχει δικές της λογικές. Πολλοί νομίζουν, αφελώς, ότι με τη λογική της “επιχειρηματικότητας” μπορούν να λυθούν τα πολιτικά προβλήματα. Αυτού του είδους η αντιμετώπιση δεν απαντά στις αντινομίες της πολιτικής οι οποίες συχνά είναι δραματικές και εκεί χρειάζεται λήψη σημαντικών αποφάσεων».
Είμαστε κοντά σε αυτό το σημείο; «Δεν μπορώ να ξέρω. Εχουμε να κάνουμε με έναν γείτονα ο οποίος επιδίδεται σε απίστευτους τυχοδιωκτισμούς. Δεν θέλω να κάνω προβλέψεις και βέβαια βαθιά μέσα μου υπάρχει ο Διαφωτιστής που με κάνει να πιστεύω ότι κάποια θέση σε όλα αυτά μπορεί να έχει και ο ορθός λόγος. Γι’ αυτό ακριβώς σε τέτοιες περιπτώσεις δεν είναι καθόλου καλός σύμβουλος η δημαγωγία. Στην εποχή μας έχει συντελεστεί μεγάλης κλίμακας εκδημοκρατισμός των κοινωνιών οπότε αυξήθηκαν τα περιθώρια δράσης του λαϊκισμού. Μπορούμε να διαβάσουμε τι λέει ο Θουκυδίδης για την Αρχαία Αθήνα για να κατανοήσουμε το πρόβλημα. Ολες οι αποφάσεις οι οποίες κατέστρεψαν την κλασική Αθήνα ελήφθησαν δημοκρατικά στην Πνύκα. Χρειάζεται διαπαιδαγώγηση της κοινής γνώμης ώστε να μην παρασύρεται από τους δημαγωγούς. Με την πανδημία του κορωνοϊού καταλάβαμε, πιστεύω, ότι οι ηγεσίες πρέπει να είναι υπεύθυνες και να μιλάνε με ειλικρίνεια στους πολίτες. Χαίρομαι που αυτό είδαμε να συμβαίνει στην Ελλάδα».
Ας πάμε στο 2021. Πώς πρέπει να εορταστεί η επέτειος, ρωτάω τον κ. Κιτρομηλίδη, μέλος της Επιτροπής «Ελλάδα 2021». «Θα ήθελα να σας πω πώς αισθάνομαι πρώτα. Αισθάνομαι ότι αυτή η επέτειος η οποία συνέπεσε με την ωριμότητα της δικής μας γενιάς δημιουργεί για όλους μας ένα πολύ μεγάλο χρέος. Εχω μια βαθιά αγωνία να φανούμε αντάξιοι της περίστασης, να αρθούμε υπεράνω της χειραγώγησης της Ιστορίας και της δημαγωγίας. Και να το γιορτάσουμε, γιατί 200 χρόνια ελευθερίας δεν είναι μικρό πράγμα. Να το γιορτάσουμε όμως με σοβαρότητα. Να ξαναδούμε τα γεγονότα, να τα αξιολογήσουμε και να αποφύγουμε τη συνήθη σαδομαζοχιστική αυτομαστίγωση. Αν σκεφθεί κανείς τι ήταν η ελληνική κοινωνία το έτος 1800 και πού βρισκόμαστε τώρα, ο απολογισμός είναι θετικός παρά τις τρομερές καταστροφές που συντελέστηκαν κατά καιρούς».
«Η συλλογική αυτογνωσία»
Αναρωτιέμαι αν η τάση μας ως έθνος να περνάμε συχνά με ταχύτητα από την αυτοϋποτίμηση στον ναρκισσισμό δυσκολεύει περισσότερο τις ψύχραιμες αξιολογήσεις. «Η Ιστορία και η συλλογική αυτογνωσία είναι ένα πεδίο αντιπαραθέσεων και δύσκολα μπορούν να ισορροπήσουν, ιδιαίτερα όταν υπεισέρχεται και ο παράγοντας άγνοια. Οι πηγές υπάρχουν, ας τις ξαναδιαβάσουμε. Η Επανάσταση και ο Αγώνας της Ανεξαρτησίας δημιούργησαν το μοντέρνο ελληνικό έθνος. Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε αυτός ο λαός ως ιστορικό υποκείμενο προηγουμένως με τη γλώσσα του και τις παραδόσεις του, ιδίως τη θρησκευτική του ταυτότητα. Αλλά η δημιουργία μιας νέας κρατικής οντότητας ήταν ένας ανατρεπτικός και εκσυγχρονιστικός μηχανισμός. Αυτό πρέπει να το αναγνωρίσουμε χωρίς να ανησυχούμε ότι έτσι διασπάται η συνέχεια της ελληνικής ιστορίας. Από την άλλη πλευρά η συνεχής προκλητικότητα ορισμένων ότι όλα είναι τεχνητά και αποτελέσματα σχέσεων εξουσίας, επίσης είναι ένας βιασμός της Ιστορίας».
Ενόψει της επετείου του ’21, ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης ετοιμάζει το «Κριτικό Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης», με κείμενα από πολλούς Ελληνες και ξένους ιστορικούς, το οποίο θα εκδοθεί αρχικά από το Harvard University Press και εν συνεχεία από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. «Την προηγούμενη πενταετία ήμουν μέλος του Δ.Σ. του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, θέση που μου πρότεινε ο Αριστείδης Μπαλτάς, ενώ γνώριζε ότι δεν ανήκα στον χώρο του ΣΥΡΙΖΑ. Δέχθηκα γιατί ήθελα να βοηθήσω στην αποστολή του ΕΙΠ που είναι κυρίως η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας σε εστίες του εξωτερικού. Και αυτό προσπαθήσαμε να κάνουμε επί προεδρίας Κωνσταντίνου Τσουκαλά, στον οποίο πρότεινα πριν από τέσσερα χρόνια περίπου το “Κριτικό Λεξικό της Ελληνικής Επανάστασης”, ιδέα που αγκάλιασε αμέσως. Αναζήτησα εκδότη στο εξωτερικό. Δεν είχα και δεν έχω καμία φιλοδοξία να παριστάνω τον πρώτο του χωριού στο κέντρο της Αθήνας αλλά ονειρευόμουν να τοποθετήσω το σημαντικότατο αυτό θέμα της ελληνικής Ιστορίας στη διεθνή επιστημονική εικόνα. Δουλέψαμε με σοβαρότητα. Ούτε εθνοκαπηλεία γίνεται, ούτε μονομερείς ιδεολογικές τοποθετήσεις πολυποίκιλης εμπνεύσεως επικρατούν. Ολοι, από το υστέρημα του χρόνου μας κληθήκαμε να προσφέρουμε μια υπηρεσία στην πατρίδα».
Τους έκλεισαν στην εκκλησία του χωριού και τους έκαψαν. Γιατί;
Μπροστά μας δεν έχουμε μόνο την επέτειο από το 1821 αλλά κι αυτήν από το 1922. «Σε αντίθεση με το 2021 που θα γιορτάσουμε, το 2022 θα κλάψουμε και θα σκεφθούμε», απαντάει αμέσως. «Επί 40 χρόνια βρίσκομαι στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών γιατί θεωρώ το έργο του πολύ σημαντικό για τη χώρα. Είναι ένα ουσιώδες κομμάτι της αυτογνωσίας της ελληνικής κοινωνίας, της οποίας η διαδρομή για τρεις χιλιάδες χρόνια συντελέστηκε και στις δύο όχθες του Αιγαίου».
Εχουμε μπει σε ένα θέμα που τον συγκινεί ιδιαίτερα. Τον Μάρτιο του 1920, το χωριό του παππού του στα ορεινά της Νικομήδειας, ξεκληρίστηκε από τους Τσέτες. «Μεγαλώνω κι έχω γίνει ευσυγκίνητος», μου λέει. Κάνει μια μικρή παύση προτού συνεχίσει: «Συνήθως η ελληνική σκέψη αντιμετωπίζει τη Μικρασιατική Καταστροφή ως εθνολογική υποχώρηση και αναδίπλωση. Και βεβαίως είναι αυτό. Θα μου άρεσε πραγματικά όταν ταξίδεψα πρώτη φορά στα βάθη της Μικράς Ασίας, στον Αντίταυρο, να άκουγα το ελληνικό ιδίωμα των Φαράσων που είχε πρωτακούσει ο Ρίτσαρντ Ντόκινς πριν από το 1910. Αλλά το πρωταρχικό ζήτημα είναι η μαζική παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αυτών των πληθυσμών. Η Καταστροφή υπήρξε, κατεξοχήν ανθρωπιστική τραγωδία τεραστίων διαστάσεων, με ακραία καταπάτηση κάθε αρχής ανθρωπιάς και ανθρωπισμού. Γιατί να ξεριζωθούν; Και μάλιστα πληθυσμοί αμέτοχοι σε όσα διαδραματίζονταν στα δυτικά. Το σκέφτομαι και κλαίω μέσα μου όταν θυμάμαι αυτά που άκουγα από τα παιδικά μου χρόνια για όσα συνέβησαν στην οικογένεια του παππού μου και αργότερα όσα έμαθα διαβάζοντας το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου. Γιατί αυτές οι γυναίκες, αυτά τα παιδιά να έχουν αυτή την τύχη; Τους έκλεισαν στην εκκλησία του χωριού, στο Χουδί, και τους έκαψαν».
Παίρνει μια βαθιά ανάσα προτού συνεχίσει. «Υπήρξε μια πολύ σύντομη περίοδος Διαφωτισμού για την Τουρκία, στις δεκαετίες 1860-1870 επί σουλτάνου Αμπντούλ Μεζίτ. Ηταν μια περίοδος με ισχυρότατη την παρουσία των Ρωμιών της Αυτοκρατορίας. Δυστυχώς μέσα στη δίνη των εθνικισμών της εποχής, επικράτησε τελικά το εθνικιστικό κίνημα των Νεοτούρκων και έτσι επιβλήθηκε η λογική της εθνοκάθαρσης και της δημιουργίας ενός κρατικού μορφώματος, όπου ακριβώς επειδή χάθηκε ο πλουραλισμός και απαξιώθηκαν οι μειονότητες, δεν λαμβάνονται καθόλου υπόψη τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα κράτη όμως πάνω σε αυτές τις αξίες, τις αξίες των ελευθεριών και των ατομικών δικαιωμάτων οφείλουν να οικοδομούνται αν πρόκειται να αποφύγουν τη διολίσθηση προς τις ποικίλες μορφές της βαρβαρότητας και της τυραννίας. Θέλω να προσθέσω ότι ως Κέντρο σχεδιάζουμε μια μεγάλη έκθεση σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη. Θα είναι μια αναδρομή στην ιστορική παρουσία του ελληνισμού στη Μικρά Ασία. Επίσης θα διοργανώσουμε και ένα διεθνές συνέδριο».
Η Παιδεία
«Η άποψη ότι η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων θα αποβεί ενός είδους πανάκεια για τα προβλήματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι μια γιγαντιαία φενάκη. Το ιδιωτικό πανεπιστήμιο είναι αμερικανικό δημιούργημα και μόνο σε μια κοινωνία όπως εκείνη των ΗΠΑ μπορεί να ευδοκιμήσει. Το λέω εγώ αυτό που είμαι προϊόν ιδιωτικών πανεπιστημίων. Στην Ευρώπη το δημόσιο πανεπιστήμιο υπήρξε ο εκπαιδευτικός θεσμός διά του οποίου τα ευρωπαϊκά κράτη επιχείρησαν να χειραφετήσουν την Παιδεία και την επιστήμη από την κηδεμονία της μεσαιωνικής Εκκλησίας. Είναι θεσμός ελευθερίας. Οσο για την πολιτική του υπουργείου Παιδείας η αλήθεια είναι ότι δεν παρακολουθώ όλα όσα γίνονται. Ανησύχησα όμως όταν άκουσα την υπουργό να λέει ότι η εκπαίδευση πρέπει να δίνει στα παιδιά δεξιότητες. Δεξιότητες έχουν τα παιδιά.
Η εκπαίδευση πρέπει να μαθαίνει τα παιδιά γράμματα. Και κυρίως γλώσσα».
Η συνάντηση
Γευματίσαμε στον κήπο του εστιατορίου «Natu» στο Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Ο κ. Κιτρομηλίδης παρήγγειλε μια δροσερή πράσινη σαλάτα με καπνιστό σολομό, ενώ εγώ προτίμησα μια ομελέτα από ασπράδια αυγών με λαχανικά.
Τόσο το δικό μου πιάτο όσο και το δικό του –όπως μου είπε– ήταν νοστιμότατα και ελαφριά, ό,τι έπρεπε για ένα καλοκαιρινό μεσημέρι με υψηλές θερμοκρασίες. Γι’ αυτό ακριβώς αποφύγαμε το αλκοόλ. Ηπιαμε εγώ έναν παγωμένο εσπρέσο κι εκείνος ένα ανάμεικτο φυσικό χυμό με τζίντζερ, το οποίο, όπως μου εξομολογήθηκε, αγαπάει ιδιαίτερα για τη σπιρτάδα του.
Ο λογαριασμός ήταν 29 ευρώ.
Οι σταθμοί του
1949
Γεννιέται στη Λευκωσία.
1969
Αναχωρεί για σπουδές στις ΗΠΑ με υποτροφία Fulbright.
1969-79
Σπουδές Πολιτικής Επιστήμης και Ευρωπαϊκής Ιστορίας στα Πανεπιστήμια Wesleyan και Ηarvard.
1980
Εγκατάσταση στην Ελλάδα. Αναλαμβάνει τη Διεύθυνση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Διδάσκει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
1985
Εκδίδεται το πρώτο του βιβλίο στα ελληνικά «Ιώσηπος Μοισιόδαξ» από το Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τραπέζης.
1987
Καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
2000
Εκλέγεται διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών του ΕΙΕ.
2012
Επισκέπτης καθηγητής, Harvard University, Center for Renaissance Studies, Φλωρεντία.
2020
Εκλέγεται τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.