Συνήθως, ένα καλό όνειρο συγκινεί ή και συναρπάζει, αλλά δεν διαρκεί· υπάρχουν όμως κι εκείνα που διαρκούν στον χρόνο, γίνονται πρόκληση και προοπτική. Σε ένα τέτοιο όνειρο, η ιστορικός και συγγραφέας Λένα Διβάνη συνάντησε την ηρωίδα της, το είδωλό της, την εκπληκτική γυναίκα των ελληνικών γραμμάτων Διδώ Σωτηρίου.
Το νέο βιβλίο της Διβάνη, «Ονειρεύτηκα τη Διδώ» (εκδ. Πατάκη), είναι μια υβριδική βιογραφία σε μορφή διαλόγου, που διαπερνά όλο τον σύντομο ελληνικό εικοστό αιώνα. Από τη Μικρασιατική Καταστροφή και την Κατοχή έως την εκτέλεση του Μπελογιάννη και τη χούντα, η Διδώ Σωτηρίου δεν υπήρξε απλώς ένας αυτόπτης μάρτυς, αλλά, μέσα από τα γραπτά και τα βιβλία της, κατάφερε να είναι από τους πιο επίμονους φρουρούς της συλλογικής, ιστορικής μας μνήμης· γιατί η Ιστορία, αναγκαία και επικίνδυνη, ζει πάντα στην καρδιά της λογοτεχνίας και η Διδώ –που δεν μπόρεσε, ασφαλώς να σώσει τον κόσμο όπως επιθυμούσε– θα μας θυμίζει πάντα, με όλους τους τρόπους, ακόμη και μέσα από ένα όνειρο, ότι αυτός ο κόσμος αξίζει να σωθεί.
– Το όνομα είναι οιωνός έλεγαν οι Ρωμαίοι, Διδώ…
– …ήταν μια παθιασμένη πριγκίπισσα που ερωτεύτηκε τον Αινεία, αυτή που έβαλε φωτιά και έκαψε όλα του τα πράγματα, όταν εκείνος την εγκατέλειψε. Αναρωτιέμαι λοιπόν: Oταν, ο νονός του μαυροτσούκαλου, που γεννήθηκε το 1909 στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας, έδωσε αυτό το όνομα στη βαφτισιμιά του είχε φανταστεί άραγε πως της έδινε χρησμό; Γιατί, πράγματι, και εκείνη εγκαταλείφτηκε –από τους γονείς της– όμως δεν τους έκαψε. Εγινε μια επαναστατημένη «ξυπόλυτη» πριγκίπισσα των φτωχών και των αδικημένων· μεγαλόκαρδη, τολμηρή, γενναιόδωρη, ερωτική και 100 χρόνια μπροστά από την εποχή της. Εγινε η Αυτής Εξοχότης Διδώ Σωτηρίου.
– Εξωραΐζονται ακόμη και οι ασχήμιες της ζωής, φτάνει να μη διστάζει κανείς να κρύψει την πραγματικότητα κάτω από ένα όμορφο, χρυσωμένο ψέμα.
– Η Διδώ δεν επέτρεψε στον εαυτό της να πέσει σε καμία από τις παγίδες που έπεφταν (και δυστυχώς ακόμη πέφτουν) οι γυναίκες. Είχε έναν απίστευτο μηχανισμό επιτυχούς αλλά και ευτυχούς επιβίωσης. Η μόνη παγίδα που δεν κατάφερε να παρακάμψει ήταν εκείνη της ομορφιάς. Γεννήθηκε μάλλον άσχημη, για τα κριτήρια της εποχής, και το βίωσε ως μεγάλο κουσούρι. Βέβαια, δεν υπέκυψε. Η Διδώ δεν παραδινόταν εύκολα. Εκοψε το πόδι της σαν αλεπού και γλίτωσε από την παγίδα. Φρόντισε να αναπτύξει τόσα ταλέντα και τόσες τεχνικές γοητείας έτσι που πάντα περιστοιχιζόταν από ερωτευμένα μάτια… Είχε τον πιστότερο και ωραιότερο σύζυγο, τον πιο λάβρο εραστή και ένα τσούρμο θαυμαστές γύρω γύρω.
– Από πολύ νωρίς αρχίζουν τα ραντεβού με την Ιστορία. Μικρασιατική Καταστροφή, μεταξική δικτατορία, Κατοχή, Εμφύλιος, χούντα· γιατί την κατάλληλη στιγμή εμφανιζόταν πάντα ο κατάλληλος άνθρωπος.
– Πραγματικά είναι απίστευτο αυτό που συνέβαινε. Η Διδώ, όπως επαναλάμβανε και η ίδια, ήταν ασορτί με την Ελλάδα. Ανέβαινε η Ελλάδα; Ανέβαινε και αυτή. Καταστρεφόταν η Ελλάδα; Ακολουθούσε, μοιραία, ο δικός της Γολγοθάς. Κοριτσάκι την ξέβρασε η Μικρασιατική Καταστροφή στον Πειραιά να ξενυχτάει στην αποβάθρα, ελπίζοντας ν’ αντικρίσει τη βάρκα με τους δικούς της να έρχεται. Κατέληξε, στη χούντα, να κρύβεται σε τρελοκομείο για να μην τη συλλάβει η Ασφάλεια! Ολα αυτά όμως με γέλιο, με κουράγιο, με τρελή αγάπη για τη ζωή και τους ανθρώπους.
– Δεν ήταν μητέρα η πατρίδα, ήταν μητριά…
– Και όμως, η Διδώ δεν την αμφισβήτησε ποτέ την Ελλάδα. Ισως, είναι αυτό το ευλογημένο χούι των Ελλήνων που δεν γεννήθηκαν εδώ και αγάπησαν την πατρίδα, πρώτα σαν ιδέα και μετά σαν απτή πραγματικότητα. Και, όπως ξέρετε, οι ιδέες είναι παντοδύναμες.
Εγινε μια επαναστατη- μένη «ξυπόλυτη» πριγκίπισσα των φτωχών και των αδικημένων· μεγαλόκαρδη, τολμηρή και 100 χρόνια μπροστά από την εποχή της.
– H πρώτη αρχισυντάκτρια εφημερίδας στην Ελλάδα και αρθρογράφος του περιοδικού «Γυναίκα», που διάβαζαν και οι φυλακισμένοι κομμουνιστές στην Ακροναυπλία.
– Η Διδώ κέρδισε πολλές πρωτιές στη ζωή της, με μαγική ευκολία. Επί Μεταξά, λ.χ., έγινε αρχισυντάκτρια της «Γυναίκας» και την απογείωσε, διατηρώντας, ταυτόχρονα, έναν αντιφασιστικό χαρακτήρα. Πώς στην ευχή ανακάτεψε την πολιτική μέσα στις συνταγές μαγειρικής, μόνον εκείνη το ήξερε! She did it her way, που λένε. Αργότερα, μέσα στην Κατοχή, έγινε αρχισυντάκτρια του «Ριζοσπάστη». Αμέσως έσκισε γιατί έγραφε απλά και αναλυτικά την είδηση ώστε να καταλαβαίνει όλος ο κόσμος. «Το έγραφα σαν ιστοριούλα», έλεγε, «ανέλυα τις αιτίες και προέβλεπα τα πιθανά αποτελέσματα. Ετσι, μπορούσε ο καθένας να καταλάβει τι γινόταν».
– Και αφού μάζεψε ζωή, γράφει το πρώτο της βιβλίο.
– Εχω την εντύπωση ότι η Διδώ δεν θα έγραφε ποτέ μυθιστόρημα εάν η μοίρα δεν της έστελνε ένα μωρό στα χέρια, τον Νικολάκη. Αφού η μάνα του (και αδελφή της) βρέθηκε στη φυλακή και ο Μπελογιάννης στον τάφο, κάποιος έπρεπε να αναλάβει αυτό το αθώο βρέφος. Ετσι, η Διδώ –που δεν ήθελε ούτε σκυλί να περιορίζει την ελευθερία της– ανέλαβε, με όλη την αγάπη της τεράστιας καρδιάς της, να κάνει τη ζωή του ανιψιού της λίγο πιο γλυκιά. Εν ολίγοις, αφού τελείωσαν τα δημοσιογραφικά σούρτα φέρτα και τα Παρίσια, κλείστηκε, αναγκαστικά, μέσα για το παιδί κι έτσι βρήκε τον χρόνο να γίνει συγγραφέας. Φοβερό δώρο τής έκανε (και μάς έκανε) ο Νικολάκης.
– Ο πληγωμένος επείγεται να γράψει…
– Ηταν να μη γίνει η αρχή. Μετά, άνοιξε η κάνουλα με τις αναμνήσεις. Η Διδώ είχε, πάντα, τεράστια φαντασία. Ακόμη και το πιο απλό πράγμα που ζούσε το φούσκωνε στο κεφάλι της, του έδινε τεχνικολόρ διαστάσεις και, σε καμία περίπτωση, δεν του επέτρεπε να την πάρει από κάτω. Αυτό έκανε στο πρώτο της βιβλίο, που είναι πιο προσωπικό.
Για να μιλήσει για τη Μικρασιατική Καταστροφή, όμως, έβαλε την απόσταση ανάμεσα. Προφανώς, συνειδητοποιούσε πως μιλάει εξ ονόματος των Ελλήνων, όχι του εαυτού της. Γι’ αυτό, χρησιμοποίησε σαν πρώτη ύλη το ημερολόγιο ενός στρατιώτη και κατόπιν έκανε εκτεταμένη έρευνα, ώστε να γράψει τελικά το πιο διάσημο, ίσως, μυθιστόρημα της Ελλάδας, τα «Ματωμένα χώματα». Βέβαια για μένα, η μεγάλη στιγμή της Διδώς είναι η αποτύπωση της μετεμφυλιακής Ελλάδας στην «Εντολή», μέσα από την τραγωδία της αδελφής της Ελλης Παππά και του Μπελογιάννη. Το φόρτε της ήταν το προσωπικό, ανακατεμένο με το πολιτικό.
– Αν η δικαιοσύνη ήταν άνθρωπος ζωντανός, θα έκλαιγε εκείνες τις ημέρες.
– Πραγματικά, τα διαβάζουμε τώρα, χρόνια μετά, και αδυνατούμε να τα πιστέψουμε. Τι μέρες φρίκης πέρασε αυτή η χώρα, όπου τα όνειρα εκδικήθηκαν τους ονειροπόλους και οι ιδέες γίναν τουφέκια που σκορπούσαν θάνατο… Η ζωή της Διδώς, που είναι σαν ταινία του Χόλιγουντ –κατά καιρούς κωμωδία, δράμα, πολιτικό θρίλερ– σε αυτό το σημείο γίνεται βαρύ δικαστικό δράμα που τελειώνει με αίμα. Αυτό που έμεινε από τον Μπελογιάννη είναι ένα αντάρτικο τραγούδι, το σκίτσο του Πικάσο με το γαρίφαλο στο στόμα και το βιβλίο της.
– Ο φόβος που θα φοβηθείς θα έρθει να σε συναντήσει;
– Είμαι πια σίγουρη γι’ αυτό. Εξ ου και προσπαθώ να ακολουθήσω τον δρόμο που χάραξε η Διδώ, αυτές τις μέρες του παγκόσμιου ζόφου. Ψηλά το κεφάλι, βαθιά ανάσα και πάμε. Η πολλή σκέψη βλάπτει όσο και η λίγη. Η ζωή είναι μικρή. Ας τολμήσουμε, πια, αυτό που ονειρευόμαστε και ας φάμε τα μούτρα μας!