Τι θα ήταν ο Μεσαίωνας χωρίς τον Ζακ Λε Γκοφ (Jacques Le Goff); Θα ήταν ένας «άλλος Μεσαίωνας». Ο Λε Γκοφ, ο μεγαλύτερος Γάλλος μεσαιωνολόγος και ένας από τους μεγαλύτερους ιστορικούς διεθνώς, πέθανε την Τρίτη 1 Απριλίου, σε ηλικία 90 χρόνων. Γεννήθηκε στην Τουλόν το 1924 από πατέρα αντικληρικαλιστή και μητέρα πιστή καθολική. Ο ίδιος ήταν μέλος του PSU (Partie Socialiste Unifié) από το 1958 ώς το 1962, πιστός οπαδός της «ιδανικής αριστεράς». Σπούδασε στα Πανεπιστήμια της Σορβόννης, της Οξφόρδης, της Πράγας και εργάστηκε ως καθηγητής της Μέσης Εκπαίδευσης στην Αμιένη.
Μαθητής των Ζορζ Ντουμπί (Georges Duby) και Μορίς Λομπάρ (Maurice Lombard), ο Λε Γκοφ ήταν κομμάτι μιας μακράς αλυσίδας ιστορικών που ανανέωσαν τις ιστορικές σπουδές, μετακινώντας το κέντρο βάρους από τα γεγονότα στις νοοτροπίες, τα συναισθήματα, τις τελετουργίες ως τμήμα μιας μακράς ανθρωπολογικής παράδοσης, τον βιωμένο χρόνο, τα πάθη και τις ευαισθησίες των ανθρώπων. Ανήκοντας στην τρίτη γενιά της Σχολής των Annales, μαζί με τους Πιερ Νορά (Pierre Nora), Φιλίπ Αριές (Ρhilippe Ariès) και Μισέλ Βοβέλ (Μichel Vovelle), κληρονόμος των καλύτερων παραδόσεων του Μαρκ Μπλοχ (Marc Bloch) και του Λουσιάν Φαμπρ (Lucien Febvre), οδήγησε από το 1969 ως διευθυντής μαζί με τον Εμανουέλ Λε Ρουά Λαντρί (Emmanuel Le Roy Ladurie) του περιοδικού και ως επικεφαλής από το 1972 του VI τμήματος της École Pratique des Hautes Études στην αποκρυστάλλωση των αρχών της «Νέας Ιστορίας», μιας ιστορίας που έπρεπε να ερμηνεύσει το σύνολο των ιστορικών εκφάνσεων, συνδυάζοντας τα στοιχεία που μπορούσαν να συνεισφέρουν όλων των τύπων οι πηγές και οι επιστήμες. Μια από τις μεγαλύτερες εργασίες που πραγματοποιήθηκε τότε ήταν η έρευνα της γεωγραφικής διασποράς των επαιτικών ταγμάτων σε ολόκληρη τη Γαλλία, με ερωτηματολόγια που στάλθηκαν σε όλες τις γαλλικές επαρχίες και που απέφεραν μια πολύ σημαντική μελέτη για τον τρόπο δράσης και λειτουργίας, όπως και για την εξέλιξη των Ταγμάτων των Φραγκισκανών και Δομινικανών μοναχών.
Το σώμα στον Μεσαίωνα
Αχόρταγος στην έρευνά του και, αναζητώντας απαντήσεις σε ερωτήματα που έθετε με μια σπάνια ευρηματικότητα και ευστοχία, ο Λε Γκοφ άνοιξε καινούργια μονοπάτια όχι μόνον για μοναχικούς περιπατητές, αλλά και για ολόκληρες ερευνητικές ομάδες που εργάστηκαν μαζί του και έφεραν στο φως νέα στοιχεία για τον Μεσαίωνα, ο οποίος άρχισε να φαντάζει λιγότερο «σκοτεινός» από παλιά. Το κύριο ενδιαφέρον του Λε Γκοφ ήταν πάντα οι άνθρωποι: οι άνδρες και οι γυναίκες του Μεσαίωνα, που είχαν μια πνευματική αλλά συγχρόνως και μια υλική υπόσταση, άνθρωποι που έπρεπε να μελετηθούν όχι μόνο ως σύνολα, αλλά και ως μονάδες, ο καθένας με το δικό του ιδιαίτερο σώμα, εκείνο το σώμα που ερωτευόταν, που τρεφόταν, που αρρώσταινε, που πολεμούσε, που χρησίμευε επίσης για να ερμηνευθούν τα κοινωνικά σχήματα και οι θεσμοί. Η ιστορία της σεξουαλικότητας, των χειρονομιών, της υγείας, των ασθενειών και των νοσηλευτικών ιδρυμάτων, της φιλανθρωπίας και της επαιτείας προστέθηκαν σταδιακά στα νέα αντικείμενα των ιστορικών ερευνών.
Ο Μεσαίωνας του Λε Γκοφ δεν ήταν ποτέ μια απομονωμένη εποχή. Μέσα στην αντίληψή του ο «μακρός» Μεσαίωνας, που έφθανε μέχρι τον 18ο αιώνα, επεξεργάστηκε με ρεαλιστικό τρόπο τις συνεισφορές της Αρχαιότητας και των πολιτισμών της και έδωσε στην Ευρώπη τα εργαλεία για να χτίσει έναν καινούργιο κόσμο. Γι’ αυτόν τον καινούργιο κόσμο, ωστόσο, αλλά και για την Ευρώπη που τη θεωρούσε παιδί του Μεσαίωνα, ο Λε Γκοφ ήταν πάντα ανήσυχος. Ως μεγάλος ιστορικός μπορούσε να προβλέπει και να προειδοποιεί: «Ενας από τους μεγάλους κινδύνους της εποχής μας, που θα μπορούσε να αποβεί καταστροφικός για το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, είναι η άνοδος του παραλόγου μπροστά στο οποίο πρέπει να επαγρυπνούμε».
Χαρισματικός αφηγητής
Συγχρόνως ο Le Goff ήταν ένας ταλαντούχος συγγραφέας, ένας χαρισματικός αφηγητής, ένας γοητευτικός δάσκαλος. Χάρη στην ευκολία του να χρησιμοποιεί τη λογοτεχνία, χάρη στην καταπληκτική μνήμη του και την ικανότητά του να συνδυάζει δεδομένα από την τέχνη, την οικονομία, τα μαθηματικά, έδωσε μια ιδιαίτερη μορφή στον τρόπο με τον οποίο μπορεί κανείς να κάνει Ιστορία, μια ιστορία με αρχές, μέσα στην οποία ο άνθρωπος δεν θα χανόταν, δεν θα ακρωτηριαζόταν, αλλά θα αναδεικνυόταν. Νομίζω πως μια από τις σημαντικότερες συνεισφορές του ήταν ακριβώς αυτή: η ικανότητά του να σου μαθαίνει να χρησιμοποιείς τη φαντασία σου και να ανασύρεις από μέσα σου όλο το υλικό που διαθέτεις για να σχηματίσεις τη δική σου εικόνα για το παρελθόν.
Τη μέρα που «έφυγε» ο Le Goff, πολλοί από τους φίλους του ήταν συγκεντρωμένοι στη Σορβόννη για να τιμήσουν έναν άλλο σπουδαίο ιστορικό, τον Emmanuel Le Roy Ladurie. Η είδηση που είχε φθάσει πριν από λίγη ώρα κυκλοφορούσε ανάμεσά τους. Ολοι καταλάβαιναν πως μόλις είχε «φύγει» ένας από τους τελευταίους μεγάλους.
* Η κ. Νικολέττα Γιαντσή είναι αναπλ. καθηγήτρια Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.