Το βιβλίο του Αντρέι Κούρκοφ «Ο τελευταίος έρωτας ενός Ουκρανού προέδρου» απαγορεύτηκε στη Ρωσία πριν από λίγες ημέρες, για δεύτερη φορά από το 2004 οπότε πρωτοκυκλοφόρησε. Οι λόγοι, σύμφωνα με όσα πιστεύει ο ίδιος ο συγγραφέας, έχουν να κάνουν μεταξύ άλλων με τον «προφητικό» χαρακτήρα του βιβλίου. Ο κεντρικός ήρωας, ο Ουκρανός πρόεδρος Μπούνιν, παρουσιάζεται παράλληλα σε τρεις φάσεις της ζωής του: νεαρός της σοβιετικής εποχής από τη δεκαετία του ’70, ανερχόμενος στην ιεραρχία του νεοσύστατου ουκρανικού κράτους μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ και -μελλοντικά πλέον- ως πρόεδρος της χώρας. Μερικούς μήνες μετά τη λογοτεχνική δηλητηρίαση του προέδρου Μπούνιν, όταν εκδόθηκε για πρώτη φορά το βιβλίο, ακολούθησε η πραγματική δηλητηρίαση του Ουκρανού προέδρου Βίκτορ Γιούσενκο, γεγονός που τράβηξε το «ενδιαφέρον» των μυστικών υπηρεσιών.
Για τον Ουκρανό συγγραφέα, αυτή δεν ήταν ούτε η πρώτη ούτε η τελευταία φορά. «Με πλησίασαν ανώτερα στρατιωτικά στελέχη και ζήτησαν να συζητήσουμε. Ανάμεσα στα ποτά που πίναμε, με ρώτησαν εάν το βιβλίο μου θα μπορούσε να αποτελέσει “οδηγό” για τα άτομα που επιχείρησαν να δηλητηριάσουν τον Γιούσενκο. Τους απάντησα ότι, κατά την άποψή μου, άτομα που επιχειρούν να λύσουν τις οικονομικές ή τις πολιτικές τους διαφορές με αυτό τον τρόπο δεν είναι αναγνώστες μυθιστορημάτων», μου έλεγε ο συγγραφέας στη συνάντηση που είχαμε λίγο πριν από την παρουσίαση του βιβλίου, το οποίο κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
Στο βιβλίο παρουσιάζεται επίσης η κρίση ανάμεσα στις δύο χώρες όσον αφορά το φυσικό αέριο, προτού αυτή προκύψει πραγματικά, ενώ σε κάποιο σημείο ο Ρώσος πρόεδρος απειλεί τον Μπούνιν ότι θα του αποσπάσει την Κριμαία σε περίπτωση που δεν συμμορφωθεί με τις υποδείξεις του. Κάπως έτσι εξελίχθηκαν και τα πραγματικά γεγονότα.
«Καθαρή εκτίμηση»
Ο ίδιος ο Κούρκοφ ωστόσο ερμηνεύει τις «προφητικές» του ικανότητες ως καθαρή εκτίμηση της κατάστασης που επικρατεί στη χώρα του, με τους πρωταγωνιστές αυτής συμπεριλαμβανομένους. «Οταν ζεις σε ένα τρελοκομείο και ξέρεις ποιοι νοσηλεύονται μαζί σου, δεν είναι δύσκολο να προβλέψεις τι θα συμβεί», λέει με μια δόση μαύρου χιούμορ. Η πολιτική ανάλυση, πάντως, δεν είναι στόχος του συγγραφέα, το ανθρώπινο στοιχείο κυριαρχεί ενώ το ερώτημα που, όπως λέει ο ίδιος, ήθελε να εξετάσει αρχικά είναι το γιατί οι Ουκρανοί πολιτικοί δείχνουν τόσο δυστυχισμένοι. Η απάντηση είναι σχετικά απλή: τους λείπει ο έρωτας. Αυτό είναι ένα στοιχείο στο οποίο προσπάθησε να εστιάσει ο συγγραφέας κατά τη διάρκεια της παρουσίασης του βιβλίου του, που έγινε στον «Ιανό» την προηγούμενη εβδομάδα.
Στο στόχαστρο
Ο Κούρκοφ συγκεντρώνει μερικά πολύ ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά: Eχει γεννηθεί στη Ρωσία αλλά ζει στο Κίεβο της Ουκρανίας. Είναι Ουκρανός συγγραφέας που γράφει στα ρωσικά, γεγονός που έχει προκαλέσει ποίκιλες αντιδράσεις και στις δύο χώρες, οι οποίες σήμερα βρίσκονται στα πρόθυρα εμπόλεμης κατάστασης μεταξύ τους. Eχει μπει στο στόχαστρο της ουκρανικής διανόησης, αλλά και των ρωσικών «πολιτισμικών αρχών». Ζει και εργάζεται σε απόσταση λίγων μέτρων από την πλατεία Ανεξαρτησίας του Κιέβου, το λεγόμενο Μαϊντάν, παρακολούθησε από κοντά όλες τις εξελίξεις, για τις οποίες αρθρογραφούσε σε ξένα ΜΜΕ. Παρά την καταγωγή του αλλά και τις αντιδράσεις που έχει προκαλέσει η ρωσόφωνη καριέρα του, ο Κούρκοφ απορρίπτει ότι το Μαϊντάν στήθηκε από ακροδεξιούς φασίστες. «Είναι περίεργο ότι η Ρωσία αποκαλεί φασίστες ειδικά εκείνους τους Ουκρανούς που θέλουν να ζουν στην Ε.Ε. Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι για τη Ρωσία η Ευρώπη είναι μια περιοχή φασιστών. Υπήρχαν εθνικιστές στο Μαϊντάν, αλλά αυτό δεν είχε καμία σχέση με αυτό που ήθελε να παρουσιάσει η Μόσχα. Ζώντας στο Κίεβο, όπως και μεγάλη μερίδα κατοίκων της πόλης που είναι ρωσόφωνοι, ποτέ δεν αντιμετώπισα πρόβλημα καταπίεσης από φασίστες εξαιτίας της γλώσσας», λέει ο ίδιος και προσπαθεί να ερμηνεύσει την τάση φυγής μερίδας συμπολιτών του προς τη Ρωσία: «Πρόκειται για μερίδα ρωσόφωνων που ζούσαν στην Κριμαία και σε περιοχές της Ανατολικής και Νότιας Ουκρανίας, η ενημέρωση των οποίων προερχόταν ανέκαθεν από τα ρωσικά ΜΜΕ και οι οποίοι ποτέ δεν είδαν στα σοβαρά τις ηγεσίες του ουκρανικού κράτους», επισημαίνει ο Κούρκοφ. Χαμογελάει με νόημα προφέροντας τη λέξη «σοβαρότητα» όταν αναφέρεται στους προηγούμενους ηγέτες της χώρας του.
«Αυτοί οι ρωσόφωνοι πληθυσμοί αντιλαμβάνονται το κράτος ως ένα αυστηρό καθεστώς το οποίο διοικείται από έναν τσάρο, στη θέση του οποίου τα τελευταία χρόνια έβλεπαν τον Πούτιν», μου λέει, θίγοντας έτσι ένα πολύ ουσιαστικό κομμάτι που διατρέχει τόσο το έργο του όσο και το έργο πολλών μετασοβιετικών συγγραφέων: πρόκειται για την έννοια της μοίρας, μια έννοια ισχυρή και ιδιάζουσα για τους Ρώσους, σε βαθμό σχεδόν ακατανόητο για τη Δύση. «Αν ο δυτικός κόσμος είναι δεμένος πάνω στην αντίληψη ότι το ίδιο το άτομο καθορίζει το μέλλον του, για τον μετασοβιετικό κόσμο είναι πιο κοντά η ρωσική μοιρολατρία. Δηλαδή η αντίληψη ότι οι συνθήκες είναι πιο ισχυρές από τους ανθρώπους. Ο άνθρωπος θα πρέπει είτε να κρυφτεί από τη μοίρα του είτε να την αποδεχτεί. Γι’ αυτό πιστεύω ότι και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Ρωσία είναι περισσότερο παθητικοί άνθρωποι, οι οποίοι αποδέχονται τη μοίρα τους. Αν δηλαδή έχουν γεννηθεί σε ένα απομακρυσμένο χωριό μπορεί να θεωρούν ότι η μοίρα τους είναι να πεθάνουν φτωχοί και αλκοολικοί, αν έχουν γεννηθεί στη Μόσχα, μπορούν να αγωνιστούν για να γίνουν πλούσιοι και διάσημοι».
Περί θρησκείας
Ο 53χρονος συγγραφέας εκτιμά πως η θρησκεία διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο σε όλο αυτό. «Είναι ενδεικτική η διαφορά νοοτροπίας ανάμεσα στους κατοίκους της Δυτικής Ουκρανίας, που επηρεάζεται από τον καθολικισμό, και της Ανατολικής Ουκρανίας, που βρίσκεται υπό την ομπρέλα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στην πρώτη περίπτωση κυριαρχεί το ατομικό στοιχείο και στη δεύτερη επικρατεί η συλλογική νοοτροπία». Αυτό, σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι και ένα πολιτικό εργαλείο καθώς, όπως λέει, «είναι πιο εύκολο να περάσεις ένα στρατό από τις Aλπεις παρά τον κάθε στρατιώτη ξεχωριστά».
Το ατομικό και το συλλογικό χρέος
Eνα ακόμα στοιχείο που χαρακτηρίζει το έργο του συγγραφέα (διακρίνεται περισσότερο στα δύο προηγούμενα βιβλία που εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Καστανιώτη) είναι το ατομικό χρέος, που έρχεται να ισοσταθμίσει το συλλογικό χρέος, το οποίο κατέρρευσε μαζί με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης.
Τα βιβλία του Κούρκοφ που κυκλοφορούν στα ελληνικά, εκτός από ενδιαφέροντα αναγνώσματα με έξυπνη πλοκή, δίνουν μια καθαρή εικόνα της μετασοβιετικής πραγματικότητας, αρκετά χρήσιμη για όσους επιχειρούν να καταλάβουν τις εξελίξεις που συμβαίνουν ή αναμένεται να συμβούν στις συγκεκριμένες χώρες.
Βιβλία του στα ελληνικά, τα μυθιστορήματα «Ο φίλος του μακαρίτη» (μτφρ. Δημ. Β. Τριανταφυλλίδη), «Οι πιγκουίνοι δεν πεθαίνουν απ’ το κρύο» (μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου), και τα δύο από τις εκδόσεις Καστανιώτη, και «Ο θάνατος ενός αγνώστου» (μτφρ. Αγγελίνα Κοκμάδη, εκδ. Εξάντας). Επίσης, συνέντευξη του συγγραφέα περιλαμβάνεται στον τόμο «Οι κεραίες της εποχής μου ΙΙ» (Καστανιώτης) του Ανταίου Χρυσοστομίδη.