Η «Οδύσσεια» του Τζέιμς Τζόις πολύ κοντά στην Οδύσσεια του Ομήρου, η Ρωμαϊκή Ιστορία και η Εποχή της Φραγκοκρατίας πλάι στην Ελληνική Μυθολογία και λίγο πιο πάνω βιβλία για την «Αποασυλοποίηση», την «Ομαδική Ανάλυση» κοντά σε μυθιστορήματα γνωστών Ελλήνων και ξένων λογοτεχνών. Ενα αεράκι φυσάει, έρχεται από την κατάφυτη με διαφόρων ειδών γλάστρες ταράτσα του Ανοιχτού Ψυχοθεραπευτικού Κέντρου, στη γωνία Μαυρομιχάλη και Χαραλάμπη Σωτηρίου, στη Νεάπολη, δίπλα στον παλαιό κινηματογράφο «Αλφαβίλ». Καθώς χαζεύω τη βιβλιοθήκη που βρίσκεται στον τρίτο όροφο του υπέροχου νεοκλασικού κτιρίου όπου στεγάζεται περίπου από το 1990 και μετά το ΑΨΚ, νιώθω πως εδώ η φιλοσοφία, η λογοτεχνία, η ψυχιατρική και η τέχνη έχουν ενώσει τα χέρια.
Στον πρώτο όροφο είναι η ώρα της ομάδας ψυχοδράματος και την ημέρα που επισκέπτομαι το Κέντρο αποχαιρετούν ένα από τα μέλη του. Στην κουζίνα, θεραπευτές φτιάχνουν τον καφέ τους, πλένουν πιάτα και συνομιλούν στο διάλειμμά τους. Τους ίδιους χώρους και τις καθημερινές εργασίες μοιράζονται και οι θεραπευόμενοι που έχουν έρθει για επόμενες ομάδες που ξεκινούν σε λίγο. «Τα λάθη και οι καβγάδες επιτρέπονται» («Errores et Litigia») γράφει το οικόσημο του Κέντρου που μου μεταφράζει από τα λατινικά ο Γιάννης Τσέγκος, ιδρυτής και διευθυντής του ΑΨΚ. Η συζήτηση μαζί του, την οποία αποκρυπτογραφώ ώρες αργότερα από το κασετοφωνάκι μου παλιάς τεχνολογίας, αποκαλύπτει το απόσταγμα της σοφίας, της εμπειρίας και του χιούμορ ενός επιστήμονα που μαζί με τους συνεργάτες του δημιούργησε ένα χώρο που συνεχίζει να πρωτοπορεί.
Από το 1980
Να πούμε για όσους δεν γνωρίζουν, ότι το Ανοιχτό Ψυχοθεραπευτικό Κέντρο ιδρύθηκε το 1980 από τον ψυχίατρο Γιάννη Τσέγκο και τους συνεργάτες του, όταν ο πρώτος απολύθηκε από τη θέση του διευθυντού της Υπηρεσίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής Αθηνών. Το Κέντρο άρχισε να λειτουργεί επισήμως στις 4 Φεβρουαρίου του 1980 και ήταν ένα εγχείρημα καινοτόμο για τα δεδομένα της εποχής. Μερικές από τις βασικές επιδιώξεις και πεποιθήσεις των ιδρυτικών μελών του ήταν ότι οι ψυχιατρικοί ασθενείς μπορούν να αντιμετωπιστούν χωρίς τη «μονοκρατορία» των βιολογικών θεραπειών και της κλειστής νοσηλείας και ότι η ψυχοθεραπεία και η ομαδική ψυχοθεραπεία ειδικότερα αποτελούν μεθόδους απολύτου ενδείξεως κυρίως για τις σοβαρές ψυχικές διαταραχές. Μεταξύ άλλων, αρχές της λειτουργίας του ΑΨΚ που συνεχίζουν έως σήμερα είναι η απομυθοποίηση της επικινδυνότητας του ψυχικώς πάσχοντος και η κατάρριψη του μύθου του υψηλού κόστους της ψυχοθεραπείας.
«Οι στόχοι μας δεν έχουν αλλάξει, αλλά οι δραστηριότητες αναγκαστικά πολλαπλασιάζονται. Αυτό που είναι σημαντικό να πούμε είναι ότι το Κέντρο δεν είναι κρατικός οργανισμός, είναι ιδιωτική εταιρεία αστική μη κερδοσκοπική και δεν έχει πάρει ούτε ένα επίδομα πέρα από κάποιες μικρές δωρεές» μου λέει ο Γιάννης Τσέγκος και τονίζει ότι «αυτή ήταν η αρχική απόφαση, να μη στηριχθούμε παρά μόνο στη συνεισφορά αυτών που καταναλώνουν τις υπηρεσίες. Τώρα με την κρίση αναγκαστήκαμε να αλλάξουμε τον οικονομικό σχεδιασμό με την απόφαση ότι δεν θα μειώναμε τους μισθούς π.χ. της γραμματείας και της καθαρίστριας αντιστοίχως, θα περιορίζαμε τα νοσήλια των θεραπευόμενων και θα κόβαμε από τους δικούς μας μισθούς. Επίσης να πω ότι στο ΑΨΚ όλοι παίρνουν τα ίδια χρήματα».
Η τέχνη ως επικοινωνία
«Η προσέγγιση στο Ανοιχτό Ψυχοθεραπευτικό Κέντρο έχει να κάνει με την τέχνη ως ένα μέσο για επικοινωνίας» μου εξηγεί η Νατάσα Καραποστόλη, εργασιοθεραπεύτρια, ψυχοδραματίστρια και ταμίας του Ανοιχτού Ψυχοθεραπευτικού Κέντρου. «Οταν μια ομάδα χρησιμοποιεί μια δραστηριότητα, είτε είναι η μουσική είτε είναι η ζωγραφική είτε κάτι άλλο, ο τρόπος που το κάνει είναι κοινός. Για παράδειγμα, όταν θα πούμε τι θα κάνουμε σήμερα στην ομάδα ζωγραφικής, αυτό που θα αποφασίσουμε εκφράζει τη διάθεση της ομάδας εκείνη την ημέρα, αν διαλέξουμε να ζωγραφίσουμε την ελπίδα, αυτό αντικατοπτρίζει την κατάσταση της ομάδας και πέρα βέβαια από την ομάδα το καθετί που θα φτιάξει ένα μέλος αντικατοπτρίζει και τη δική του κατάσταση τη συγκεκριμένη στιγμή. Ολη αυτή η διαδικασία ορίζεται ως κοινωνικοθεραπεία. Επομένως εμείς δεν ερμηνεύουμε την τέχνη. Οταν παρουσιάζουμε είναι για να πούμε ο ένας στον άλλον πράγματα με πιο καθαρό τρόπο δίχως να ερμηνεύσουμε, σαν ένα συμπληρωματικό μέσο θεραπείας. Αυτή είναι η μία χρησιμότητα της τέχνης που δίνει έμφαση στο σχετίζεσθαι. Επιπλέον, η κάθε τέχνη/δραστηριότητα προσφέρει κάτι διαφορετικό. Η μουσική αγγίζει πιο αρχέγονες, πρωτόγονες καταστάσεις που πάλι δεν θα ερμηνεύσουμε, όμως, έχουν τη δύναμη να κινητοποιούν τα συναισθήματα, από την άλλη οι χειροπιαστές δραστηριότητες (π.χ πηλός, κατασκευή με χάντρες κ.λπ.) βοηθούν το άτομο να προσγειωθεί στην πραγματικότητα. Το τρίτο και πολύ σημαντικό της χρήσης της τέχνης για εμάς είναι η εναλλαγή μεταξύ πραγματικότητας, φαντασίας και συμβολικού. Το τι θα φτιάξουμε είναι το συμβολικό, αλλά ότι για να το φτιάξουμε φανταζόμαστε πράγματα (εικόνες, χρώματα, αναμνήσεις κ.ά. ) κάνει αυτή την τριάδα να εναλλάσσεται αρμονικά κάτι που θεωρούμε σημαντικό γιατί αυτή η εναλλαγή δείχνει την υγεία. Το να μπορεί ένας άνθρωπος να εναλλάσσεται μεταξύ της πραγματικότητας της καθημερινής του ζωής, της φαντασίας και των συναισθημάτων του καθώς και του τρόπου που θα τα εκφράσει στους άλλους (συμβολικό) αυτή η ισορροπία δείχνει μια υγιή λειτουργία. Συνήθως η τέχνη στις περισσότερες προσεγγίσεις χρησιμοποιείται σαν απασχόληση για να περάσουν οι ασθενείς τον χρόνο τους λίγο πιο ευχάριστα.
Ομως, όπως τονίζει ο Γιάννης Τσέγκος, όταν οι άνθρωποι σχετίζονται μέσα από έναν τρίτο παράγοντα (σε αυτήν την περίπτωση η τέχνη) αναπτύσσεται μεταξύ τους μια πιο αυθόρμητη σχέση χωρίς να ειπωθεί κάτι. «Η διαδικασία της τέχνης τότε λειτουργεί ως ένα μεταβατικό αντικείμενο που δεν φοβίζει και βοηθάει εκ των υστέρων τον ασθενή στη λεκτική έκφραση των συναισθημάτων του».
Δράσεις – εκδόσεις
Η κουβέντα μας έχει τη γεύση γλυκού ελληνικού καφέ κι ενός τσιγάρου και περνάει από σημαντικά θέματα που απασχόλησαν τον κ. Τσέγκο, όπως η πολύ σημαντική οδός που άνοιξε το Κέντρο με τη θεραπευτική του κοινότητα, η υπέρβαση της «ντροπής» των ψυχικά ασθενών, η έρευνα του κ. Τσέγκου και των συνεργατών του για το θέμα της επίδρασης του μονοτονικού και του πολυτονικού σε σχέση με τις αυξανόμενες μαθησιακές δυσκολίες, το εκπαιδευτικό έργο του Κέντρου και οι εκδόσεις του. Πιο πρόσφατη, «Το ψυχαναλυτικό κίνημα» του Ernest Gellner (μτφρ. Αλκυόνη Τσέγκου, εκδ. Αρμός) καθώς και η πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση της τέχνης ως μέσο έκφρασης και επικοινωνίας.