To βράδυ της 21ης Σεπτεμβρίου του 1943, ο Ελιάου Μπαρζιλάι δεν κοιμήθηκε καθόλου. Το ίδιο απόγευμα, ο ραββίνος της Αθήνας άφηνε πίσω του το κτίριο της Γκεστάπο στην οδό Λουκιανού 14 υπό τον όρο να φέρει σε πέρας ένα αποτρόπαιο καθήκον: να παραδώσει την επόμενη ημέρα ονομαστικές λίστες των Εβραίων της πόλης.
Λίγες ημέρες μετά τον εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Μνήμης για το Ολοκαύτωμα, περπατάω στην οδό Ερμού, όπως πιθανότατα το έκανε και ο ίδιος ο Ελιάου Μπαρζιλάι πριν από 71 χρόνια, χαμένος μέσα στις ανήσυχες σκέψεις του, κατηφορίζοντας για τη συναγωγή της οδού Μελιδώνη.
Οχι, όμως, δεν θα έπεφταν στην παγίδα. Τα νέα της Θεσσαλονίκης παραήταν νωπά: μόλις έξι μήνες πριν, τα ξημερώματα της 15ης Μαρτίου, ξεκινούσε από τη συμπρωτεύουσα το πρώτο τρένο για το Αουσβιτς.
Ολη τη νύχτα της 21ης Σεπτεμβρίου ο Ελιάου Μπαρζιλάι μαζί με άλλους Εβραίους θα κάψει αρχεία, έγγραφα, βιβλία, οτιδήποτε θα μπορούσε να προδώσει ονόματα, διευθύνσεις, περιουσιακά στοιχεία. Θα ειδοποιήσει όσους καταφέρει: «Μαζέψτε τα και φύγετε ή κρυφτείτε».
Δεν θα ξεμπέρδευε, όμως, τόσο εύκολα. Ο Ντίτερ Βισλιτσένι, ο διαβόητος ενορχηστρωτής των διώξεων των Εβραίων σε Ουγγαρία, Σλοβακία και Ελλάδα, αρνήθηκε να πιστέψει τις δικαιολογίες του ραββίνου και του έδωσε νέα διορία: 48 ώρες. Αυτό ήταν το ευτυχές λάθος του Βισλιτσένι: έδωσε χρόνο στον εβραϊκό πληθυσμό να σκορπίσει ή να κρυφτεί. Και σε εμάς την ευκαιρία να αναρωτηθούμε πάνω στις μικρότερες, αναλογικά, απώλειες της εβραϊκής κοινότητας της Αθήνας σε σχέση με την εξόντωση της αντίστοιχης της Θεσσαλονίκης (96%): από τους 3.000 Εβραίους της Αθήνας αλλά και τους 7.000 με 8.000 ομόθρησκούς τους που βρήκαν καταφύγιο στην πρωτεύουσα, υπολογίζεται ότι χάθηκε το 10%.
Αυτή η αθηναϊκή «ιδιαιτερότητα» δεν θα έβρισκε θέση στην παρθενική εμφάνιση μιας νέας στήλης εάν δεν με είχε παρασύρει «Η Διάσωση», το πρώτο ολοκληρωμένο έργο της εγχώριας βιβλιογραφίας πάνω στο Ολοκαύτωμα, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καπόν και φέρει τις υπογραφές της Καρίνας Λάμψα και του Ιακώβ Σιμπή.
Στην απόφαση του Ελιάου Μπαρζιλάι σημαντικό ρόλο φαίνεται ότι διαδραμάτισαν άλλοι Εβραίοι, οργανωμένοι ήδη στο ΕΑΜ. Τελικά, εκείνος φυγαδεύτηκε στο χωριό Ξηρονομή του νομού Βοιωτίας από το ΕΑΜ.
Σε μιαν άλλη εκδοχή ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός που τον έφερε σε επαφή με έναν Βρετανό αξιωματικό, ο οποίος συμφώνησε να φυγαδεύσει τον ραββίνο με υποβρύχιο.
Πάντως, υπήρχαν και περιπτώσεις που η σωτηρία από τους χριστιανούς γινόταν με το αζημίωτο, σε ορισμένες, δε, περιπτώσεις στα όρια της εκμετάλλευσης. Δυστυχώς, όμως, δεν ήταν όλοι τόσο πλούσιοι ή τόσο τυχεροί. «Γνωρίζουμε», μου λέει η Καρίνα Λάμψα, «ότι οι πιο φτωχοί Εβραίοι δέχθηκαν τελικά να εγγραφούν στις λίστες της Γκεστάπο, για να εξασφαλίσουν πρόσβαση στο δελτίο τροφίμων».
Και στις 23 Μαρτίου του 1944 περίπου 300 Εβραίοι εγκλωβίστηκαν στη συναγωγή. Αλλοι 500 πιάστηκαν μέσα στην ημέρα και μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου. Δέκα μέρες μετά τους φόρτωσαν στο τρένο για το Αουσβιτς, όπου ο δρ Μένγκελε επέλεξε 320 άντρες και 328 γυναίκες για τα πειράματά του. Τους υπόλοιπους τους έστειλαν αμέσως στους θαλάμους αερίων.