Τον Φεβρουάριο του 2010, ένας σεισμός 8,8 Ρίχτερ κι ένα τσουνάμι πλήγωσαν βαριά την Κονστιτουθιόν, μια πόλη της Χιλής κοντά στον Ειρηνικό ωκεανό. Eξι χρόνια μετά, κλείνει τις πληγές της με την ανοικοδόμηση των κατοικιών Villa Verde, οι οποίες στεγάζουν 484 από τις περισσότερο πληγείσες οικογένειες, με χρηματοδότηση από το κράτος και με το μαγικό σχεδιαστικό χέρι του Αλεχάντρο Αραβένα και της Elemental, της εταιρείας «do tank», αντί «think tank», που συναποτελείται από μηχανικούς, το Καθολικό Πανεπιστήμιο της Χιλής και την πετρελαϊκή εταιρεία COPEC.
Πριν από δύο εβδομάδες, η επιτροπή του βραβείου Pritzker απένειμε στον 48χρονο Χιλιανό αρχιτέκτονα αυτό που το «σινάφι» του ονομάζει Νομπέλ Αρχιτεκτονικής, με το σκεπτικό ότι «δίνει οικονομικές λύσεις στους λιγότερο προνομιούχους, “επουλώνει” τις συνέπειες των φυσικών καταστροφών, μειώνει την κατανάλωση ενέργειας και συμβάλλει στη δημιουργία ενός φιλόξενου δημόσιου χώρου».
Τον έχουν αποκαλέσει «αρχιτέκτονα των φτωχών», κι ίσως όχι άδικα, αφού, λίγα χρόνια μετά την αποφοίτησή του, το 1992, αυτό που τον απασχόλησε ήταν η βιώσιμη στέγαση κοινωνικά ευαίσθητων ομάδων, έχοντας, ωστόσο, νωρίτερα, σχεδιάσει εστιατόρια και μπαρ και έχοντας αποφασίσει να τα παρατήσει και ν’ ασχοληθεί με τη νυχτερινή διασκέδαση. Hταν εκείνη την περίοδο που μία γλύπτρια του ζήτησε να σχεδιάσει το σπίτι της κι εκείνος πήρε τα πάνω του: «Δεν θέλω να με πληρώσεις, θέλω μόνο να μου επιτρέψεις να κάνω ό,τι θέλω». Και το έκανε. Eκτοτε, αφιερώθηκε στην υλοποίηση έργων που απευθύνονταν σ’ εκείνους που το «ένα κεραμίδι πάνω απ’ το κεφάλι μου», δεν ήταν ακριβώς αυτονόητο. Αναμορφώνοντας ολόκληρες περιοχές στη Χιλή, αλλά και στο Μεξικό, ο Αραβένα κατάφερε να συνδυάσει το «κεραμίδι» με την αίσθηση ότι όσοι στεγάζονται σ’ αυτό δεν ζουν, πλέον, σε γκέτο. Βασική αρχή του, ο «σταδιακός σχεδιασμός» («incremental design») ή, όπως περιγράφει ο ίδιος, ο «συμμετοχικός σχεδιασμός» («participatory design»), όρος που σε παραλλαγές εμφανίζεται στην πολεοδομία ήδη από τον Μεσοπόλεμο: ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει τη βασική υποδομή και ο αγοραστής ολοκληρώνει την κατοικία του διαμορφώνοντάς τη σύμφωνα με τις δικές του ανάγκες.
Παράλληλα, διδάσκοντας για 15 χρόνια στο Harvard, από το 2000 ώς το 2015, τη σκέψη του τριβέλιζαν οι άμεσες λύσεις για τη στέγαση των εκατομμυρίων ανθρώπων που ζουν σε άθλιες συνθήκες, προβάλλοντας περισσότερο τη «χρήσιμη» αρχιτεκτονική έναντι της αισθητικά άψογης. Σε όλες του τις δημόσιες παρεμβάσεις, αυτό που τον ενδιέφερε ήταν η αρχιτεκτονική με κοινωνικό πρόσωπο. «Την ορολογία και τον τρόπο που μιλάμε για θέματα που μας αφορούν τα καταλαβαίνεις μόνον αν είσαι αρχιτέκτονας. Υποθέτω ότι αυτή η αίσθηση της απομόνωσης και της απομάκρυνσης [από τα πραγματικά προβλήματα] με ανησυχούσε πάντα» δήλωσε στο περιοδικό «dezeen», συμπληρώνοντας ότι «τα πανεπιστήμια αποτυγχάνουν να διδάξουν στους αρχιτέκτονες το σωστό». Εξάλλου, είχε πει σε μία ομιλία του στο TEDx ότι «όσο πιο περίπλοκα είναι τα προβλήματα, τόσο επιτακτικότερη είναι η ανάγκη για απλότητα», υπονοώντας πως υπάρχουν βιώσιμες λύσεις για την κάλυψη της βασικής ανάγκης υποβαθμισμένων κοινωνικών ομάδων για «σπίτι».
Βραβευμένος με σπουδαίες αρχιτεκτονικές διακρίσεις και όντας μέλος φημισμένων ιδρυμάτων ανά τον κόσμο, έχει σχεδιάσει, μεταξύ άλλων, πολλά κτίρια του Καθολικού Πανεπιστημίου της Χιλής, συμπεριλαμβανομένων των περίφημων «Σιαμαίων Πύργων», τους φοιτητικούς κοιτώνες του Πανεπιστημίου Σεν Eντουαρντς στο Oστιν του Τέξας, το Μητροπολιτικό Πάρκο του Σαντιάγο και το Σπίτι του Συγγραφέα στο Montricher της Ελβετίας, ενώ σήμερα κατασκευάζει τα νέα κεντρικά γραφεία της Novartis στη Σαγκάη.
Τελικά, αυτό που μένει να φανεί, έχοντας αναλάβει και τη διεύθυνση της Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας για το 2016, είναι εάν η βράβευση του Αραβένα θα σημάνει κάποια αλλαγή στις σχεδιαστικές τάσεις σήμερα ή εάν θα συνεχίσει ο ίδιος ως άλλος μοναχικός καουμπόης…
Η πτώση των «star-architects»
Γιάννης Αίσωπος*
Η πτώση των «star-architects», που σχεδίαζαν αυτοαναφορικά κτίρια-τοπόσημα μοναδικής μορφής ανά τον κόσμο, ξεκίνησε με τη διεθνή οικονομική κρίση στα τέλη της περασμένης δεκαετίας. Η στροφή προς μια νέα κατεύθυνση ανακοινώθηκε στο διεθνές κοινό με τον πιο επίσημο τρόπο από τον πιο διάσημο από αυτούς, τον αρχιτέκτονα Rem Koolhaas, με την επιμέλεια της 14ης Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας 2014 με τίτλο «Fundamentals»/«Θεμελιώδη». Σε αυτήν καλούσε, έπειτα από μια μακρά περίοδο ευδαιμονισμού και υπερβολής, στην επανεκτίμηση των πρωταρχικών στοιχείων και αξιών της αρχιτεκτονικής. Την περαιτέρω διερεύνηση του νέου πλαισίου της «κρίσης», των περιορισμένων πόρων και των «οριακών» συνθηκών, προτείνει ο διάδοχός του στη φετινή 15η Biennale της Βενετίας, αρχιτέκτων Alejandro Aravena, επιμελούμενος την έκθεση «Reporting from the front»/«Αναπόκριση από το μέτωπο» και καλώντας τους αρχιτέκτονες να συνειδητοποιήσουν και να αναδείξουν τον ρόλο τους στην κατασκευή ενός καλύτερου κτισμένου περιβάλλοντος για όλους. Σε μια μοναδική σύμπτωση, ο Aravena, κατακτά φέτος και το σημαντικότερο διεθνώς βραβείο αρχιτεκτονικής, το Pritzker, κυρίως για το τμήμα του έργου του που προτείνει ευρηματικές, χαμηλού κόστους κατασκευές που επιτυγχάνουν τη μεγιστοποίηση του κοινωνικού αποτυπώματός τους. Η αρχιτεκτονική, έχοντας πια εγκαταλείψει την εμμονική ενασχόλησή της με τη μορφή, εστιάζει στην αρχιτεκτονική ιδέα και την ποιότητα του χώρου.
* Αρχιτέκτων, καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών
Ενα μεγάλο μπράβο
Μαρούσκα Τριαντάρη*
Oσο κι αν φαίνεται παράξενο σε πολλούς, δεν υπάρχει κάτι μέσα στις επιφυλάξεις που έχουν εκφραστεί με την ευκαιρία αυτής της «έξω απ’ το κουτί» βράβευσης του Αλεχάντρο Αραβένα, που να μπορεί να αφαιρέσει από τον σχετικά άγνωστο αρχιτέκτονα το δικαίωμα στο μεγαλύτερο βραβείο αρχιτεκτονικής, ούτε και από την επιτροπή των Πρίτσκερ το δικαίωμα στη συνειδητοποίηση ότι πετυχημένη αρχιτεκτονική σήμερα είναι εκείνη που ανακουφίζει το κοινωνικό σύνολο. Αντίθετα, υπάρχουν τόσοι λόγοι για να δικαιολογήσουν την ευχάριστη έκπληξη και να αφήσουν την υπόσχεση μιας γενικότερης στροφής νοοτροπίας. Η ELEMENTAL του Αραβένα και των do-tanks υπάρχει απ’ το 2000. Το έργο που βραβεύτηκε έχει περατωθεί απ’ το 2003 και συμπληρώνεται συνεχώς. Η ομάδα έχει στο ενεργητικό της 2.500 κοινωνικές κατοικίες. Ο ταλαντούχος Χιλιανός και οι συνεργάτες του από την αρχή έθεσαν κοινωνικούς στόχους, έχοντας με τον πιο εύλογο τρόπο διευρύνει τον ρόλο του αρχιτέκτονα. Eνα μεγάλο μπράβο στον Αλεχάντρο Αραβένα. Η βράβευση αυτή ας είναι μια νέα αρχή για την παγκόσμια αρχιτεκτονική και μια υπόσχεση ότι στο εξής θα επικροτείται όταν βρίσκει λύσεις αναβάθμισης της ανθρώπινης ζωής και όχι της ανθρώπινης ματαιοδοξίας.
* Αρχιτέκτονας/Πολεοδόμος, δρ ΕΜΠ