«Επρεπε να βλέπω τα πάντα. Μέρα και νύχτα ήμουν παρών στη μεταφορά και την καύση των πτωμάτων. Παρατηρούσα επί ώρες το βγάλσιμο των δοντιών, το κόψιμο των μαλλιών και άλλες, κάθε λογής φρικαλεότητες. Περνούσα ώρες ολόκληρες μέσα στην εμετική οσμή που έβγαινε κατά την ανασκαφή μαζικών τάφων και την καύση των ξεθαμμένων πτωμάτων. Παρακολουθούσα από το παραθυράκι των θαλάμων αερίων τον ίδιο τον θάνατο, γιατί μου είχαν επιστήσει την προσοχή οι γιατροί. (…) Αν κάποιο περιστατικό με αναστάτωνε πολύ, δεν μπορούσα να γυρίσω στο σπίτι μου, στην οικογένειά μου. Ανέβαινα στο άλογό μου και με έναν ξέφρενο καλπασμό απόδιωχνα τις φρικτές εικόνες. Συχνά τις νύχτες χωνόμουν στον στάβλο και εκεί ανάμεσα στα αγαπημένα μου άλογα, έβρισκα τη γαλήνη». Αυτά γράφει, μεταξύ πολλών άλλων, ο Ρούντολφ Ες (Rundolf Hoess) στην αυτοβιογραφία του, την οποία είχα διαρκώς στον νου μου τον Δεκέμβριο του 2008, όταν επισκέφθηκα για πρώτη φορά το Αουσβιτς.
Ο Ες δεν ήταν απλώς διοικητής του Αουσβιτς αλλά ο εγκέφαλος που το μετέτρεψε στο αποτελεσματικότερο εργοστάσιο βιομηχανικής εξόντωσης ανθρώπων που επέδειξαν οι ναζί. Ο Ες ζούσε στο στρατόπεδο με τη σύζυγο και τα τέσσερα παιδιά του – σε πολυτελή βίλα με πισίνα και ψηλή μάντρα, όχι πολύ μακριά ωστόσο από τα κρεματόρια. Ο ένας του γιος, ο Χανς-Γιούργκεν (γεννημένος το 1937, που σημαίνει ότι πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο Αουσβιτς), υπήρξε με τη σειρά του πατέρας του Ράινερ Ες, ο οποίος γεννήθηκε το 1965, σεφ στις σπουδές και στο επάγγελμα, τώρα πια όμως ακτιβιστής πλήρους απασχόλησης. Ο έντονος, παθιασμένος ακτιβισμός είναι για τον Ράινερ έργο ζωής και συνδέεται φυσικά με το φορτίο των δεσμών αίματος: όντας εγγονός του διοικητή του Αουσβιτς, είναι ο μόνος απ’ όλη την οικογένεια που «πέρασε απέναντι», αφιερώνοντας τη ζωή του στη διάδοση των εγκλημάτων του παππού του, στον ακτιβισμό υπέρ της ελευθερίας, της ισότητας, της δημοκρατίας και στην καταπολέμηση της ακροδεξιάς και του νεοναζισμού.
«Το 1985 διέκοψα κάθε επαφή με την οικογένειά μου», μου λέει απ’ το τηλέφωνο. «Εκτός από τη μητέρα μου, η οποία όμως δεν είναι Ες». Με τον Ράινερ, ο οποίος έρχεται να μιλήσει δημοσίως για όλα στη Στέγη, επικοινωνήσαμε διαδικτυακά και στη συνέχεια τηλεφωνικά. Χειμαρρώδης, γελά εύκολα και δυνατά. Είναι κάπως παράξενο αυτό από έναν άνθρωπο με απόπειρες αυτοκτονίας στο ενεργητικό του (όπως και η μητέρα του), καρδιακές προσβολές και ένα εγκεφαλικό (!). Φαίνεται όμως πως τίποτα δεν τον πτοεί από το να συνεχίσει αυτό που ξεκίνησε με προσωπικό κόστος και τίμημα την αποξένωση από τον οικογενειακό ιστό.
«Λίγο πριν εκτελεστεί από τους Συμμάχους ο παππούς μου, το 1947, έστειλε επιστολές σε όλη την οικογένεια: τους συμβούλευε να μην ακολουθούν διαταγές χωρίς να σκέφτονται πρώτα, να κάνουν αυτό που λέει η καρδιά τους και, πάνω απ’ όλα, να αλλάξουν το επώνυμό τους. Οι οδηγίες του όμως δεν εισακούστηκαν. Η οικογένειά μου επέλεξε την άρνηση. Ο πατέρας μου, θυμάμαι, έλεγε πως ένας Ες είναι πάντοτε Ες. Στα δώδεκά μου ανακάλυψα πως το επίθετο αυτό ήταν πρόβλημα για μένα».
Ανεπιθύμητος
Ο Ράινερ φοιτούσε εσωτερικός σε σχολείο όταν συνελήφθη να κλέβει τρόφιμα από την κουζίνα. Η τιμωρία ήταν οι κηπουρικές εργασίες. Μονάχα που ο κηπουρός ήταν επιζήσας του Αουσβιτς και όταν άκουσε το επίθετο του Ράινερ, τον κράτησε εκεί παραπάνω. «Δούλεψα στον κήπο για τρεις μήνες, με χτυπήματα και κλωτσιές σε κάθε ευκαιρία. Δεν μπορούσα να καταλάβω γιατί τα είχε βάλει μαζί μου». Ενας δάσκαλος ήταν που εξήγησε στον μικρό Ράινερ την αιτία πίσω από αυτή τη συμπεριφορά του κηπουρού. Αυτό ήταν: «Εδώ και είκοσι οκτώ χρόνια ερευνώ το παρελθόν του παππού μου και ακόμα δεν έχω βρει ούτε ένα πράγμα που να είχε θετικό. Για την υπόλοιπη οικογένεια είμαι πλέον εχθρός, προδότης. Μια θεία μού είπε πως θα ήταν καλύτερα για όλους αν πέθαινα νέος»…
Τον ρωτώ πώς ήταν η πρώτη του επίσκεψη στο Αουσβιτς και με ξαφνιάζει όταν μου λέει πως η πρώτη του φορά ήταν το 2009. «Τόσο όψιμα;», ρώτησα εκ νέου. «Ναι», μου απάντησε, «διότι όσο η Πολωνία ήταν κομμουνιστική, μου ήταν απαγορευμένο. Και μετά όμως, λόγω του ονόματός μου, δεν μου έδιναν βίζα. Οταν πια τα κατάφερα και πήγα με τη μητέρα μου, διαπίστωσα ότι δεν ήμουν καλοδεχούμενος εκεί λόγω του επωνύμου. Δεν ήμουν καλοδεχούμενος ούτε στα ξενοδοχεία της περιοχής. Εκεί όπου έμεινα, μου είπαν πως για να διανυκτερεύσω θα έπρεπε να εγγραφώ με άλλο όνομα. Μέχρι σήμερα δεν είμαι καλοδεχούμενος στο Αουσβιτς, μολονότι το έχω επισκεφθεί με μαθητές και φοιτητές, ακόμα και με επιζήσαντες, οι οποίοι αναγνωρίζουν τον αγώνα που κάνω όλα αυτά τα χρόνια». Ο Ράινερ έχει δηλώσει πως το αγαπημένο του σημείο στο Αουσβιτς είναι η αγχόνη από την οποία κρέμασαν τον παππού του. Στέκει ώς σήμερα ως μνημείο πλάι στο μοναδικό κρεματόριο που διασώζεται στο κεντρικό στρατόπεδο.
Ρωτάω τον Ράινερ αν έχει διαβάσει το μυθιστόρημα «Η επιλογή της Σόφι» (εκδ. Ποταμός) του Αμερικανού συγγραφέα Ουίλιαμ Στάιρον, που έγινε και σπουδαία ταινία με τη Μέριλ Στριπ και τον Κέβιν Κλάιν από τον Αλαν Πάκουλα το 1982. Εκεί, βλέπουμε τον Ρούντολφ Ες να συνάπτει, ποιητική αδεία, ερωτική σχέση με μια Πολωνέζα τρόφιμη του Αουσβιτς. Ξαφνικά τον ακούω να γελάει από την άλλη άκρη της γραμμής. «Ο παππούς μου είχε όντως στο Αουσβιτς παράνομη ερωτική σχέση αλλά με μια Αυστριακή πολιτική κρατούμενη, την Ελεανορ Χόντις, την οποία μάλιστα άφησε δύο φορές έγκυο», λέει γελώντας. «Την πρώτη φορά έγινε έκτρωση εντός του στρατοπέδου, με τη συνδρομή ενός γιατρού, από εκείνους που έκαναν πειράματα σε ανθρώπους. Τη δεύτερη φορά όμως η γυναίκα κράτησε το παιδί και επέζησαν του πολέμου. Το εκπληκτικό είναι ότι της είχε παραχωρηθεί ειδικό διαμέρισμα μέσα στο Αουσβιτς, όπου την επισκεπτόταν ο παππούς μου. Για την ακρίβεια, το 1944, όταν απέδρασαν δύο Σλοβένοι Εβραίοι από το Αουσβιτς, ο Ρούντολφ Βέρμπα και ο Αλφρεντ Βέτζλερ, τη νύχτα εκείνη ο Ρούντολφ Ες ήταν στο κρεβάτι –στην κυριολεξία– με τη γυναίκα αυτή. Οι δύο δραπέτες έφτασαν με τα πόδια στη Σλοβενία και έκτοτε κάθε χρόνο γίνεται μια πορεία, ακολουθώντας τη διαδρομή τους, σαν διαμαρτυρία κατά του φασισμού, και στην επόμενη πορεία θα είμαι και εγώ εκεί».
Κάποιοι είναι «ναζί στην καρδιά»
– Στην ακτιβιστική σας δράση δεν μιλάτε μόνο για τις παλιές ιστορίες αλλά και για την ανάδυση του φασισμού σήμερα.
– Μα δεν μπορεί να γίνει αλλιώς. Είναι ο μόνος τρόπος να το κάνεις. Διανύω 90.000 μίλια κάθε χρόνο, μιλώ σε 250 σχολεία και πανεπιστήμια κάθε χρόνο και σε αυτές τις ομιλίες τονίζω τους κινδύνους που αντιμετωπίζουμε. Θεωρώ πως ως εγγονός του διοικητή του Αουσβιτς, ο λόγος μου έχει ένα βάρος σήμερα, όταν στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο τα ακροδεξιά κόμματα έχουν τόσες πολλές έδρες. Υπάρχει κόσμος που λέει, αρκετά με τον πόλεμο και το Ολοκαύτωμα. Είμαι κατηγορηματικά αντίθετος σε αυτή τη στάση. Εχουμε νεοναζί, έχουμε αρνητές του Ολοκαυτώματος σε θεσμικές θέσεις διεθνώς, πρέπει να προσέχουμε τους ανθρώπους που είναι «ναζί στην καρδιά».
Διαβάζω στον τόμο «Η δίκη της Νυρεμβέργης», στην παλαιά σειρά των «Φοβερών Ντοκουμέντων» (Mondadori-Φυτράκης) μέρος της κατάθεσης του Ρούντολφ Ες: «Νιώσατε ποτέ συμπόνια για τα θύματα;
Σκεφτήκατε την οικογένειά σας και τα παιδιά σας;» «Ναι». «Τότε πώς μπορέσατε να εκτελέσετε τέτοιες πράξεις;» «Παρά τους δισταγμούς μου, το μοναδικό, αλλά και αποφασιστικό στοιχείο ήταν η διαταγή που είχε δοθεί από τον Χίμλερ». «Είναι αλήθεια ότι στους θαλάμους αερίων ρίχνατε ακόμα και τα νεογέννητα;» «Ναι».
Λίγο πριν κλείσουμε, ρωτώ τον Ράινερ: Μα τι συνέβη τότε στη Γερμανία; Υπάρχει επαρκής εξήγηση γι’ αυτό τον παραλογισμό; Ο Ράινερ απαντά με έμφαση: «Πολύ φοβάμαι πως σε αυτό το ερώτημα δεν θα μπορέσουμε ποτέ να δώσουμε μιαν οριστική απάντηση».
Στη δίκη της Νυρεμβέργης
Ο Ρούντολφ Ες κατέθεσε στις δίκες της Νυρεμβέργης και ήταν ο μοναδικός υψηλά ιστάμενος ναζί που παραδέχθηκε τα εγκλήματά του. «Η ειρωνεία είναι ότι ο Ερνστ Καλτεμπρούνερ (σ.σ. αρχηγός της Γκεστάπο, απαγχονίστηκε το 1946) τον κάλεσε ως μάρτυρα υπεράσπισής του», λέει ο Ράινερ, «κι εκείνος πήγε και τα ξέρασε όλα».
– Γιατί λέτε ότι το έκανε αυτό ο Ρούντολφ Ες; Είχε μετανιώσει ή ήθελε απλώς να εκβιάσει με αυτό τον τρόπο μια πιο ελαφριά ποινή;
– Ούτε το ένα ούτε το άλλο. Ηταν άνθρωπος του καθήκοντος, πιστός απέναντι σε κάθε εξουσία. Τη δεδομένη στιγμή, εξουσία ήταν το συμμαχικό δικαστήριο και σε αυτό θεωρούσε πως έπρεπε να πει την αλήθεια και όχι να κρυφτεί. Αυτό ήταν όλο. Θα σας πω και κάτι τρελό: ο Ρούντολφ Ες είχε παρασημοφορηθεί για την πολεμική του δράση στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στη Μέση Ανατολή. Πολεμούσε τους Βρετανούς έξω από την Ιερουσαλήμ, μαζί με μουσουλμάνους και… Εβραίους. Δεν είναι απίστευτο; Τραυματίστηκε κιόλας. Βλέπετε, τότε υπηρετούσε άλλη εξουσία. Υπήρξε, πάντως, φανατικός ναζί, γράφτηκε στο κόμμα πολύ πριν έρθει
ο Χίτλερ στην εξουσία.
Ποιος ήταν ο Ρούντολφ Ες
Ο Ρούντολφ Ες (Rundolf Hoess, 1901-1947) δεν πρέπει να συγχέεται με τον Ρούντολφ Ες (Rundolf Hess, 1894-1987), στενό συνεργάτη του Χίτλερ και επιτελικό του Γ΄ Ράιχ έως το 1941. Ο Hoess έγινε μέλος του ναζιστικού κόμματος το 1922, δώδεκα χρόνια μετά εισήλθε στις τάξεις των Ες Ες, ήταν προσωπικός φίλος του Χάινριχ Χίμλερ, ενώ διετέλεσε επί σχεδόν μία δεκαετία διοικητής των στρατοπέδων Νταχάου και Ζαξενχάουζεν, κυρίως όμως το όνομά του είναι συνδεδεμένο με τη δημιουργία και εξέλιξη του Αουσβιτς σε στρατόπεδο εξόντωσης, όντας διοικητής του από το 1940 έως το 1943 και από το 1944 έως το 1945. Ο Ες προσπάθησε να διαφύγει στη Νότιο Αμερική, συνελήφθη, δικάστηκε στη Νυρεμβέργη και απαγχονίστηκε εντός του Αουσβιτς. Στα ελληνικά κυκλοφόρησε το 1995 η «Αυτοβιογραφία» του Ρούντολφ Ες σε πρόλογο και μετάφραση του Λευτέρη Μαυροειδή, από τις εκδόσεις Νεφέλη.
Ο Ράινερ Ες θα συνομιλήσει με τον ιστορικό Τάσο Σακελλαρόπουλο στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών στις 22 Απριλίου, στις 6 μ.μ.