«Κοιτάζει τις λεπτομέρειες. Αν προσπαθήσεις να αποκρύψεις κάτι, θα το καταλάβει αμέσως». Ο Leo Chapuis εργάζεται επτά χρόνια κοντά στον Jean Nouvel. Είναι ο project manager του και υπεύθυνος για το στήσιμο της πρώτης του ατομικής στην Αθήνα. Οση ώρα περιμένουμε τον διάσημο αρχιτέκτονα να προσέλθει στα εγκαίνια της έκθεσης, ο νεαρός συνεργάτης του μου περιγράφει το χαρακτήρα του 70χρονου άντρα. «Πάντα προσπαθεί να βελτιώνει μια δημιουργία του, ακόμη και αν αυτή έχει γίνει πριν από είκοσι χρόνια. Δεν υπάρχει όριο μεταξύ της προσωπικής του ζωής και της εργασίας του. Δουλεύει παντού – στο γραφείο, στο εστιατόριο, στο σπίτι του, στο αυτοκίνητο, στο αεροπλάνο…» αποκαλύπτει ο Leo Chapuis, ένας από τους δώδεκα υπαλλήλους στη Jean Nouvel Design, την εταιρεία που ίδρυσε το 1995 ο Νουβέλ συμπληρωματικά με το αρχιτεκτονικό του γραφείο Ateliers Jean Nouvel και η οποία ειδικεύεται στο ντιζάιν και στην εσωτερική διακόσμηση.
«Ηρθε», μας ειδοποιεί το προσωπικό της γκαλερί. Ο Ζαν Νουβέλ, στα μαύρα πάντα, με ξυρισμένο κεφάλι, έντονο βλέμμα, θυμίζει τον ηθοποιό Τέλη Σαβάλα την περίοδο του «Κότζακ». Ο βραβευμένος αρχιτέκτονας συνοδεύεται από μια όμορφη Κινέζα (με τουλάχιστον τα μισά του χρόνια), επίσης μαυροντυμένη. Τη λένε Lida Guan, είναι αρχιτέκτονας -εργάζεται στο γραφείο του- και, όπως πληροφορούμαι, είναι η τρίτη του σύζυγος.
Ο Νουβέλ μού απλώνει το χέρι, συστηνόμαστε και έπειτα πηγαίνει να δει πώς στήθηκαν τα έργα του. Αφού κάνει μια μικρή παρατήρηση στον βοηθό του, ξεκινάμε τη συνέντευξη.
Διάβασα πως, όταν ήσασταν έφηβος, θέλατε να σπουδάσετε εικαστικά. Σας δόθηκε τώρα η ευκαιρία να πραγματοποιήσετε ένα παλιό σας όνειρο; Γελάει και αρχίζει να διηγείται την ιστορία του: «Ημουν το παιδί δύο δασκάλων σε μια επαρχία στα νοτιοδυτικά της Γαλλίας. Οι εκπαιδευτικοί της εποχής εκείνης πίστευαν ότι οι μόνες σοβαρές επιστήμες που άξιζε κανείς να σπουδάσει ήταν η φιλολογία ή τα μαθηματικά. Στο σπίτι μας δεν υπήρχε κανενός είδους καλλιτεχνική παιδεία, αλλά ευτυχώς, όταν ήμουν 16 ετών, γνώρισα έναν καθηγητή σχεδίου ο οποίος μου άνοιξε τα μάτια. Το αστείο είναι ότι τον έλεγαν Devier (που στα Γαλλικά σημαίνει «παρεκκλίνω») και πραγματικά με έπεισε να ακολουθήσω άλλο δρόμο από εκείνο που μου είχαν χαράξει οι γονείς μου – ήθελε να με κάνει καλλιτέχνη. Αρχισα τότε να παρακολουθώ τι γίνεται στις τέχνες και στη συνέχεια πήρα την απόφαση να σπουδάσω στη Σχολή Καλών Τεχνών. Οταν το ανακοίνωσα στους δικούς μου, εκείνοι μου το απέκλεισαν ως ενδεχόμενο, λέγοντάς μου ότι η ζωγραφική δεν είναι επάγγελμα. Μου είπαν ότι έπρεπε να πάρω πρώτα certificat στα μαθηματικά. Παρ’ όλα αυτά, γράφτηκα στη Σχολή Καλών Τεχνών, ακολουθώντας ωστόσο την κατεύθυνση της αρχιτεκτονικής. Εξήγησα στον πατέρα μου ότι η ανέγερση κτιρίων είναι μια σοβαρή απασχόληση. Εκείνος τότε πήγε και βρήκε τους καθηγητές μου και κάπως τον έπεισαν. Συνέχισα τις σπουδές, αλλά με την ελπίδα να επιστρέψω στις καλές τέχνες».
Σας έμεινε απωθημένο; Μετανιώσατε που δεν ακολουθήσατε αυτόν τον κλάδο; «Non, je ne regrette rien», λέει μεταφέροντας τον πασίγνωστο στίχο της Edith Piaf. «Στην πραγματικότητα, συνειδητοποίησα έπειτα από ένα χρόνο σπουδών ότι η αρχιτεκτονική είναι τέχνη. Μάλιστα, μια τέχνη που σου προσφέρει ευκαιρίες υψηλότερες από ό,τι είχα φανταστεί, και έτσι αποφάσισα να παραμείνω στον τομέα αυτό».
Και ευτυχώς! Διαφορετικά ο κόσμος της αρχιτεκτονικής θα έχανε ένα μεγάλο ταλέντο και έναν άξιο υπέρμαχό του. Ο Ζαν Νουβέλ έχει παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στη γαλλική διανόηση τη δεκαετία του ’70: ήταν ένα από τα ιδρυτικά στελέχη του Mars 1976 και της γαλλικής Ενωσης Αρχιτεκτόνων. Το Mars 1976, όπως με πληροφορεί, ήταν ένα κίνημα διαμαρτυρίας ενάντια στο κράτος, ώστε να μην επαλαμβάνει παντού τα ίδια πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά σχέδια. «Δεν θέλαμε να χτίζονται με τον ίδιο τρόπο τα πανεπιστήμια, οι πόλεις κ.λπ. Υπερασπιζόμασταν τη διαφορετικότητα», τονίζει και συμπληρώνει: «Ο καλύτερος τρόπος να προστατεύεις τα δικαιώματα ενός αρχιτέκτονα είναι να υπερασπίζεσαι την ίδια την αρχιτεκτονική».
Προσωπικά, δεν μου αρέσουν όλα τα έργα του Ζαν Νουβέλ, ωστόσο έχει ορισμένα που πραγματικά υποκλίνεσαι μπροστά τους. Οπως το Ιδρυμα Σύγχρονης Τέχνης Καρτιέ καθώς και το εξωτικό Ινστιτούτο Αραβικού Κόσμου στο Παρίσι, το Πολιτιστικό και Συνεδριακό Κέντρο της Λουκέρνης (Ελβετία) ή ακόμη και ο πύργος Agbar στη Βαρκελώνη, και ας έχει φαλλικό σχήμα. Ακόμη και αυτά που δεν είναι τόσο ψηλά στην προτίμησή μου, μου προκαλούν δέος και εντύπωση. Οπως οι πύργοι του Σίδνεϊ, που είναι καλυμμένοι με πράσινο και αντανακλούν το φως με τη χρήση καθρεφτών, ή το μουσείο του Λούβρου στο Αμπου Ντάμπι, το οποίο βρίσκεται στο στάδιο της κατασκευής. Συνειδητοποιείς ότι δεν είναι τυχαίες οι τιμητικές διακρίσεις που του έχουν αποδοθεί, ανάμεσα στις οποίες και το σημαντικό βραβείο Pritzker, το οποίο ο Νουβέλ έλαβε το 2008 «για 200 πρότζεκτ του».
Είναι δύσκολο να περιγράψεις το στυλ του Γάλλου αρχιτέκτονα, γιατί απλούστατα δεν ακολουθεί κάποιο συγκεκριμένο. Κάθε οικοδόμημα διαφέρει από το άλλο. «Υπάρχει παρανόηση όσον αφορά το στυλ. Η αρχιτεκτονική δεν είναι το ίδιο με τη ζωγραφική, όπου έχεις έναν λευκό καμβά και μπορείς να ζωγραφίσεις ό,τι θέλεις. Αν είσαι αρχιτέκτονας, δεν πρέπει να επαναλαμβάνεις το λεξιλόγιό σου. Το στυλ για μένα είναι να διαπερνάς μια στάση. Στην αρχιτεκτονική κάνεις ένα διάλογο με το τι υπήρχε πριν στον τόπο και τι υπάρχει τώρα. Συχνά λέω ότι ψάχνω για το χαμένο κομμάτι ενός παζλ. Γενικώς μια τοποθεσία είναι συνδεδεμένη με πολλή πληροφορία: οι άνθρωποι, το είδος της φύσης, η ιστορία. Ενας αρχιτέκτονας πρέπει να λαμβάνει υπόψη όλες αυτές τις παραμέτρους, δεν μπορεί να δημιουργεί κάτι αφηρημένο, ασύνδετο με τον τόπο».
Κοιτώντας όμως τα έργα του, παρατηρείς ότι υπάρχουν κάποια επαναλαμβανόμενα μοτίβα, όπως το παιχνίδι με το φως, οι κρεμαστοί κήποι, οι διάτρητες προσόψεις σαν κεντήματα, το μεγάλο ύψος… «Εδώ μπαίνει η ψυχανάλυση. Παραδέχομαι ότι έχω κάποιες εμμονές, αλλά δεν θέλω. Η αρχιτεκτονική σχετίζεται με την εξέλιξη, την περιπλοκότητα του κόσμου. Δεν θέλουμε να απλοποιούμε, κατά κάποιον τρόπο επιδιώκουμε την περιπλοκότητα. Πρέπει ο αρχιτέκτονας να βρίσκεται σε διάλογο με τον τόπο• να μη βρίσκεται στο πουθενά και τις περισσότερες φορές αυτό συμβαίνει με την παγκοσμιοποίηση. Το “πουθενά” δεν έχει ποιότητα, χαρακτήρα. Αλλά αυτά είναι φιλοσοφικά ζητήματα». Ως σταρ του χώρου, εξακολουθεί να αντιμετωπίζει δυσκολίες όταν υλοποιεί ένα πρότζεκτ; «Η μόνη μου δυσκολία είναι να μην επιβάλλω μια ιδέα. Στόχος μου είναι να βρίσκω το συναίσθημα. Ο αρχιτέκτονας είναι σαν ένας σεφ σε ένα εστιατόριο – πρέπει να προσφέρει ικανοποίηση στον πελάτη και όχι να ικανοποιεί ένα δικό του αφηρημένο όραμα. Η αρχιτεκτονική είναι ένα δώρο».
Το παιχνίδι των αντικατοπτρισμών
Στα εγκαίνια της έκθεσης παρευρέθηκε ο πρίγκιπας Νικόλαος μαζί με τη σύζυγό του καθώς και ο Δάκις Ιωάννου. Με τον τελευταίο χαιρετήθηκαν εγκάρδια – άλλωστε έχουν κάνει δουλειές μαζί. Ο γνωστός Κύπριος επιχειρηματίας και συλλέκτης έργων τέχνης ανέθεσε στον Ζαν Νουβέλ το σχεδιασμό του λευκού ουρανοξύστη White Walls, που ορθώνεται δίπλα στην πλατεία της Λευκωσίας. Στο κτίριο των 62 μέτρων -είναι το ψηλότερο κτίριο του νησιού- ο Γάλλος starchitect έχει εφαρμόσει πάλι την ιδέα της κάθετης βλάστησης («είναι το λογικό αποτέλεσμα των σύγχρονων πόλεων όπου οι κάτοικοι επιθυμούν να νιώθουν την ευχαρίστηση της φύσης»). «Τι κάνεις Ζαν;» τον ρωτάει ο Δάκις. «Τρέχω, ως συνήθως», απαντά με μεγάλη άνεση ο Νουβέλ.
Το πρώτο έκθεμα που αντικρίζει ο επισκέπτης μπαίνοντας στην Gagosian είναι μια υπερμεγέθης εργαλειοθήκη από ανοξείδωτο ατσάλι, το Boîte à outils, το οποίο θα μπορούσε να χρησιμεύσει σαν μπαούλο ή συρταριέρα. Στις δύο μικρές αίθουσες της γκαλερί εκτίθεται μια σειρά από τρίπτυχα έργα, τα λεγόμενα Triptyques, που είναι καμωμένα από χρωματιστούς καθρέφτες. Ο θεατής απολαμβάνει ένα παιχνίδι με τα είδωλα – είναι σαν να μπαίνει στην αίθουσα με τους καθρέφτες στο λούνα παρκ.
Ποιος είναι ο στόχος σας ως καλλιτέχνη; «Η θέση μου είναι κάπως ασαφής, γιατί τελικά οι περισσότερες εμπειρίες μου προέρχονται από το χώρο της αρχιτεκτονικής. Τα έργα αυτά έχουν σχέση με τις αισθήσεις που προσπαθώ να δημιουργήσω σε πολλά αρχιτεκτονικά μου πρότζεκτ και οφείλω να ομολογήσω ότι έχω ένα είδος εμμονής με όσα σχετίζονται με την παρουσία ή την απουσία της ύλης, επομένως τη διαφάνεια, το φως, το γυαλί. Ψάχνω πάντα για τις αισθήσεις που διαταράσσουν και παραμορφώνουν την πραγματικότητα. Αυτό γίνεται εφικτό με το γυαλί, τους καθρέφτες».
Για να γίνει πιο κατανοητός, αναφέρει δύο αρχιτεκτονικές του ιδέες. Το ένα είναι το Ιδρυμα Cartier, αυτό το καταπληκτικό παριζιάνικο μουσείο σύγχρονης τέχνης που ανεγέρθηκε το 1996. «Το Ιδρυμα Cartier είναι ένα διαφανές οικοδόμημα, με τρία επίπεδα από γυαλί, που προκαλούν αντανακλάσεις το ένα πάνω στον άλλο. Πάνω στα δέντρα αντανακλώνται τα δέντρα, στα σύννεφα αντικατοπτρίζονται τα σύννεφα… Αυτό που με ενδιαφέρει είναι η ιδέα του superimposition της αντανάκλασης και του αντικειμένου, της τοποθέτησης της μιας εικόνας πάνω στην άλλη. Με ενδιαφέρει η αίσθηση που προκαλείται μέσα από το γυαλί – η σχέση του με τον πραγματικό κόσμο, τον εικονικό χώρο που δημιουργείται και επίσης η ακρίβεια της εικόνας. Ειδικά με το Ιδρυμα Cartier αυτό που με διασκεδάζει πολύ είναι τη στιγμή που βρέχει».
Το άλλο παράδειγμα είναι το Συνεδριακό Κέντρο της Λουκέρνης, που έχει τη στέγη με τη μεγάλη προεξοχή. «Στην ουσία, πρόκειται για έναν θολό καθρέφτη. Πάνω του βλέπουμε τις βαρκούλες που κυματίζουν κάτω στην αποβάθρα. Αναγνωρίζουμε ότι είναι βάρκες, αλλά τα είδωλά τους είναι ελαφρώς παραμορφωμένα. Τα τρίπτυχα της έκθεσης στηρίζονται στο ίδιο κόνσεπτ. Ο θολός καθρέφτης αποτελεί για μένα μια προέκταση του χώρου. Εχει μια διπλή αρετή, ο ένας το βάθος και ο άλλος την παραμόρφωση. Είναι σαν να δημιουργούν παράλληλους ονειρικούς κόσμους. Δεν είναι ποτέ ξεκάθαρα τα πράγματα με αυτούς τους καθρέφτες. Επίσης, πρόκειται για ένα σύστημα ναρκισσισμού: αιχμαλωτίζουν την ομορφιά!»
Πριν φύγει, προλαβαίνω και του θέτω μια τελευταία ερώτηση: Κύριε Νουβέλ, γιατί φοράτε συνέχεια μαύρα; «Δεν είναι αλήθεια, το καλοκαίρι φοράω λευκά», λέει χαμογελώντας. «Για πρακτικούς κυρίως λόγους, κάνει τη σιλουέτα πιο κομψή. Και σε μεταφυσικό επίπεδο, γιατί συμβολίζει το χρώμα της νύχτας. Το σκοτάδι συνδέεται με το μυστήριο».
info Εως 30/7, Jean Nouvel, Gasosian Αθήνα (Μέρλιν 3, Κολωνάκι, τηλ. 210-36.40.215)