Είχα άγχος γι’ αυτήν τη συνέντευξη. Κυρίως λόγω της ιδιότητας του ανθρώπου που θα συναντούσα: ο Νάταν Μπορνστάιν είναι ένας από τους κορυφαίους νευρολόγους διεθνώς: αντιπρόεδρος του Παγκοσμίου Οργανισμού Εγκεφαλικών Επεισοδίων, πρόεδρος του Νευρολογικού Συνδέσμου του Ισραήλ και διευθυντής της νέας πρωτοποριακής Μονάδας Διάγνωσης & Θεραπείας Οξέων Εγκεφαλικών Επεισοδίων του Ιατρικού Κέντρου Shaare Zedek της Ιερουσαλήμ για ασθενείς με νευρολογικές και αγγειολογικές παθήσεις που επηρεάζουν τον εγκέφαλο. Εχει 40 χρόνια εμπειρίας στην έρευνα και θεραπεία εγκεφαλικών επεισοδίων. Αλλά και το θέμα που θα συζητούσαμε επέτεινε την αγωνία μου: τα εγκεφαλικά επεισόδια. Από τα πρώτα κιόλας λεπτά, το άγχος μου εξαφανίστηκε. Είναι τόσο γοητευτικός ο λόγος του δρος Μπορνστάιν, χωρίς το «ξύλινο» συχνά λεξιλόγιο της επιστήμης του, και τόσο ενδιαφέρουσα η διαδρομή του, που απόλαυσα την κουβέντα μαζί του. Ηταν η πρώτη φορά που επισκέφθηκε τη χώρα μας; «Οχι, έχω έρθει αμέτρητες φορές, αλλά για επαγγελματικούς λόγους. Μόλις το περασμένο καλοκαίρι ήρθαμε με τη σύζυγό μου για διακοπές στην Κρήτη. Περάσαμε εκπληκτικά…».
Ο Ισραηλινός καθηγητής ταξίδεψε στην Αθήνα ως προσκεκλημένος του δρος Νικολάου Τσαμόπουλου, διευθυντή του τμήματος Επεμβατικής Νευροακτινολογίας του νοσοκομείου Mediterraneo και συντονιστή έρευνας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Κατά την παραμονή του έδωσε διάλεξη με θέμα: «Οφέλη και αδυναμίες στη δευτερεύουσα πρόληψη εγκεφαλικών επεισοδίων – Μελλοντικές προοπτικές». Ηταν κύριος ομιλητής σε εκδήλωση που διοργανώθηκε από τον Ελληνικό Οργανισμό Εγκεφαλικών Επεισοδίων, έπειτα από πρόσκληση του προέδρου του, δρος Κωνσταντίνου Βέμμου. Επισκέφθηκε και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, όπου συναντήθηκε με ερευνητές βιοτεχνολογίας. Είχαμε, λοιπόν, πολλά να συζητήσουμε.
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Από τον ορισμό του εγκεφαλικού. «Είναι η παθολογική προσβολή, κατά την οποία τα εγκεφαλικά κύτταρα νεκρώνονται λόγω έλλειψης οξυγόνου. Η συντριπτική πλειονότητα των εγκεφαλικών επεισοδίων –κατά 85%– είναι ισχαιμικά, συμβαίνουν δηλαδή, όταν ένα θρόμβος αποφράξει αιμοφόρο αγγείο του εγκεφάλου. Υπάρχουν και τα αιμορραγικά: όταν ένα αιμοφόρο αγγείο του εγκεφάλου διαρρηγνύεται και οδηγεί σε συλλογή αίματος μέσα ή γύρω από το εγκεφαλικό παρέγχυμα», εξηγεί ο δρ Μπορνστάιν και συνεχίζει αναλύοντας την… αριθμητική της νόσου, που κάθε άλλο παρά ευχάριστη είναι. «Κάθε χρόνο σημειώνονται περισσότερα από 17 εκατ. περιστατικά, τα οποία προκαλούν 6 εκατ. θανάτους και 5 εκατ. αναπηρίες. Κάθε έξι δευτερόλεπτα κάποιος άνθρωπος στον κόσμο χάνεται από αυτή την πάθηση. Ενας στους έξι από εμάς θα πάθει εγκεφαλικό κάποια στιγμή στη ζωή του. Και για κάθε ώρα που ο εγκέφαλός μας ισχαιμεί είναι σαν να γερνάμε τέσσερα χρόνια – σε σύγκριση με έναν υγιή εγκέφαλο. Σκεφτείτε δύο ανθρώπους συνομήλικους βιολογικά. Αν ο ένας ισχαιμήσει μόνο για μία ώρα, θα είναι σαν να έχει γεράσει κατά τέσσερα χρόνια, εγκεφαλικά»,
Ο συνομιλητής μου προσθέτει κάποιες παραμέτρους που κάνουν ακόμη πιο επιτακτική την ενημέρωση γι’ αυτό το τόσο σοβαρό πρόβλημα υγείας. «Στον πλανήτη υπάρχουν σήμερα 73 εκατ. επιζώντες από τη νόσο, στους περισσότερους έχει αφήσει τα σημάδια της: νευρολογικά προβλήματα ή κάποιο είδος αναπηρίας. Αν το δείτε όμως συνολικά, δεν επηρεάζει μόνο τους ασθενείς: τα εγκεφαλικά έχουν αντίκτυπο στην οικογένεια, στην κοινωνία, στο σύστημα υγείας, στην παραγωγικότητα. Τα θύματα είναι πολύ περισσότερα. Γι’ αυτό πρέπει να δώσουμε αγώνα να μειωθούν όσο το δυνατόν περισσότερο. Δεν είναι τυχαίο ότι το 2011 ο ΟΗΕ υπέγραψε κείμενο –το πρώτο αυτού του είδους που έχει κατατεθεί ποτέ στη Γενική Συνέλευσή του– με το οποίο… κηρύττει τον πόλεμο στις Μη Μεταδιδόμενες Ασθένειες (καρδιακά νοσήματα, εγκεφαλικά, διαβήτης, καρκίνος κ.ά.), αναγνωρίζοντάς τες ως μία από τις κορυφαίες απειλές για την ανάπτυξη σε ολόκληρο τον κόσμο, μια και αποτελούν την πρώτη αιτία θανάτου στην Αφρική, στη Μέση Ανατολή και στην Ασία. Αρχικός στόχος είναι να μειωθούν κατά 25% μέχρι το 2025». Οι λέξεις «αγώνας» και «πόλεμος» κάνουν αυτονόητη την επόμενη ερώτησή μου: πόσο ισχυρή είναι η ιατρική γι’ αυτή την αναμέτρηση; «Δεν είναι μόνο θέμα ιατρικής αλλά και γνώσης, ενημέρωσης του κοινού», τονίζει ο καθηγητής Μπορνστάιν. «Ενα άτομο που παθαίνει εγκεφαλικό επεισόδιο έχει τουλάχιστον τέσσερις φορές περισσότερες πιθανότητες να υποστεί δεύτερο μέσα στα επόμενα δύο χρόνια. Αλλά είναι ασθένεια που μπορεί να προληφθεί».
FAST, για να εντοπίσουμε αμέσως τα σημάδια της νόσου
– Ποια είναι τα συνήθη λάθη που κάνουν οι ασθενείς;
– Επειδή σε αντίθεση με τα συμπτώματα της καρδιακής προσβολής, που είναι έντονα και επώδυνα (όπως ο πόνος στο στήθος, η εφίδρωση, η δύσπνοια) και μας οδηγούν αμέσως στο νοσοκομείο, το εγκεφαλικό δεν πονάει, οι περισσότεροι αγνοούν τα σημάδια. Κι αυτό είναι κάτι που δεν έχει σχέση με τη μόρφωση, το κοινωνικό ή οικονομικό στάτους. Αφορά τους πάντες! «Γιατί δεν ήρθες νωρίτερα;» ρωτάμε τους ασθενείς . «Νόμιζα ότι θα περάσει», λένε. Και το επόμενο πρωί ξύπνησαν παράλυτοι.
– Ποια σημάδια «δίνει» η νόσος;
– Θα σας πω ένα ακρωνύμιο που θα σας βοηθήσει να τα θυμάστε: FAST. F, όπως face, πρόσωπο: αν δεν μπορείς να σχηματίσεις χαμόγελο στο πρόσωπο, αν τα χείλη σου έχουν στραβώσει. Α, όπως arms, χέρια: τα τεντώνεις αλλά δεν μπορείς να τα κρατήσεις σ’ αυτή τη θέση, οι παλάμες πέφτουν. S, όπως speech, ομιλία: δεν μπορείς να αρθρώσεις καλά τις λέξεις. T, όπως time, χρόνος: και ένα δευτερόλεπτο καθυστέρησης μετράει, η αντιμετώπιση πρέπει να είναι άμεση. Μην τηλεφωνήσεις π.χ. στην κόρη σου που ζει σε άλλη πόλη, για να έρθει να σε συνοδεύσει στο νοσοκομείο. Και μην μπεις στο δικό σου αυτοκίνητο. Κάλεσε ασθενοφόρο. Κάθε λεπτό που ο εγκέφαλός μας ισχαιμεί, 2 εκατ. κύτταρά του πεθαίνουν. Σε εμένα δεν περισσεύουν. Φαντάζομαι ούτε σε εσάς.
– Πώς αντιμετωπίζεται ένα εγκεφαλικό;
– Συνήθως με το tPA, μια ειδική φαρμακευτική ουσία, που χορηγείται ενδοφλεβίως, ενεργοποιεί την πλασμίνη και αποδομεί τα ινώδη στοιχεία του θρόμβου. Αυτή η φαρμακευτική θρομβόλυση μας ανοίγει ένα «παράθυρο» δράσης 4-4.30 ωρών. Τελευταία, με τεχνικές όπως η μηχανική θρομβόλυση και η ενδοαρτηριακή θρομβεκτομή με stent-retriever, όπως λέγονται, νέας γενιάς, το χρονικό περιθώριο έχει αυξηθεί στις 6-8 ώρες. Επαναλαμβάνω τη σημασία της ταχύτητας: αν το περιστατικό αντιμετωπιστεί μέσα σε 90 λεπτά, οι πιθανότητες να βγει ο ασθενής από το νοσοκομείο εντελώς υγιής διπλασιάζονται.
– Υπάρχουν επιβαρυντικοί παράγοντες;
– Η υψηλή αρτηριακή πίεση, ο διαβήτης, η αυξημένη χοληστερίνη, το κάπνισμα, η παχυσαρκία, η καθιστική ζωή. Αν ελέγξεις αυτά μειώνεις τον κίνδυνο κατά 90%!
– Είναι αλήθεια ότι τα εγκεφαλικά προτιμούν τους άνδρες;
– Στις μικρότερες ηλικίες ισχύει. Αργότερα, η κατάσταση αντιστρέφεται. Ο άνδρες, βλέπετε, είμαστε πιο αδύναμοι από τις γυναίκες –εσείς είστε το ισχυρό φύλο!– και πεθαίνουμε νωρίτερα. Μετά τα 80, λοιπόν, τα εγκεφαλικά προτιμούν τις γυναίκες, λόγω… λειψανδρίας!
Με ένα υγιεινό lifestyle μπορούμε να αλλάξουμε το πεπρωμένο μας
Εξηγώ στον Νάταν Μπορνστάιν τι σημαίνει η ελληνική παροιμία «Δάσκαλε που δίδασκες», πριν τον ρωτήσω πόσο… επιμελής είναι ο ίδιος σε ό,τι αφορά την πρόληψη ενός πιθανού εγκεφαλικού για τον εαυτό του. Γελάει. «Δεν ήμουν πάντα αδύνατος όπως με βλέπετε σήμερα», απαντά. «Εχω χάσει περισσότερα από 30 κιλά. Εχω κόψει το τσιγάρο· κάπνιζα δύο πακέτα την ημέρα. Προσέχω τη διατροφή μου· τρώω μόνο μία φορά την ημέρα κι όχι απλώς για να ικανοποιήσω την πείνα μου. Το φαγητό μου είναι ποιοτικό, με βάση τους κανόνες της μεσογειακής διατροφής. Ευτυχώς στο Ισραήλ, όπως και στην Ελλάδα, έχουμε πολλές επιλογές σε εκλεκτά λαχανικά, φρούτα, ψάρια και θαλασσινά. Επίσης αθλούμαι· τρεις φορές την εβδομάδα πηγαίνω στο γυμναστήριο. Προσπαθώ να κρατάω σε φόρμα το σώμα αλλά και τον εγκέφαλό μου. Δεν είναι πάντα εύκολο, απαιτεί τρομερή πειθαρχία, αλλά ξέρω πόσο σημαντικό είναι και κάνω ό,τι μπορώ. Εχετε ακούσει για την επιγενετική; Είναι η επιστήμη που μελετά πώς οι περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως η διατροφή, το άγχος, μπορούν να μετατρέψουν τη λειτουργία κάποιων γονιδίων χωρίς όμως να επηρεάσουν την ακολουθία του DNA. Με ένα υγιεινό lifestyle, λοιπόν, μπορούμε να αλλάξουμε το πεπρωμένο μας. Αυτό πρέπει όλοι να καταλάβουν. Κάποιοι φτάνουν στα 40 και όχι μόνο δεν έχουν μετρήσει ποτέ την πίεσή τους, αλλά καπνίζουν σαν τρελοί, κάθονται όλη μέρα στον καναπέ παρακολουθώντας facebook και twitter. Δεν σκέφτεσαι τον θάνατο όταν είσαι νεότερος…».
Γεννήθηκε στο Τελ Αβίβ. Ο πατέρας του Πολωνός, από την Κρακοβία, η μητέρα του Ρουμάνα, από την Τρανσυλβανία – επιζώντες του Ολοκαυτώματος. Ξεκίνησαν μια καινούργια ζωή στο Ισραήλ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. «Είμαι μοναχοπαίδι. Μου δίδαξαν πολλά και οι δύο. Κυρίως πώς επιβιώνεις έπειτα από μια τόσο μεγάλη καταστροφή. Αλλά πρέπει να ομολογήσω ότι είμαι… πρότζεκτ κυρίως της μητέρας μου, που ήταν έξυπνη σαν τον διάβολο! Επένδυσε όλο της τον χρόνο και όλη της την ενέργεια σε μένα: να μορφωθώ, να μείνω μακριά από κινδύνους, να με κατευθύνει στον σωστό δρόμο».
– Ηθελε να γίνετε γιατρός;
– Εγώ το ήθελα πολύ. Εκείνη μου έδειξε πώς θα μπορούσα να το πετύχω. Ξεκίνησα τις σπουδές μου στην Ιταλία, στη Σιένα, γιατί εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν πολλές θέσεις στην Ιατρική Σχολή στη χώρα μου. Στο τρίτο έτος επέστρεψα και ολοκλήρωσα τις σπουδές μου στη Χάιφα. Συνέχισα με την ειδικότητα της Νευρολογίας, έφυγα για τον Καναδά και επέστρεψα στο Ισραήλ.
– Γιατί γίνατε νευρολόγος;
– O αδελφός της μητέρας μου ήταν νευρολόγος. Ηταν σπουδαίος επιστήμονας και τρυφερός θείος. Πάντα ήθελα να του μοιάσω. Επιπλέον, ανέκαθεν με γοήτευε ο εγκέφαλος· η λειτουργία του, τα μυστικά του. Οταν ο θείος μου πέθανε –πολύ νέος, από καρκίνο του παγκρέατος– μου χάρισε όλα του τα βιβλία και τα ιατρικά του εργαλεία. Ο σπόρος είχε ήδη φυτευτεί μέσα μου. Για να είμαι ειλικρινής, πάντως, πρέπει να σας πω ότι ξεκίνησα την καριέρα μου στη Νευρολογία ως νοσοκόμος! Οταν ακόμα φοιτούσα στο πανεπιστήμιο, οι ανάγκες σε νοσηλευτικό προσωπικό ήταν αυξημένες στο Τελ Αβίβ κι όλοι οι φοιτητές βοηθούσαμε. Ετσι, τα Σαββατοκύριακα που πήγαινα στη γενέτειρά μου για να δω τους γονείς μου έκανα βάρδιες στη Νευρολογική Κλινική κι είχα μια μεγάλη γκάμα από υποχρεώσεις (γελάει) – από το να αλλάζω σεντόνια μέχρι να πλένω ασθενείς.
– Η σύζυγός σας είναι επίσης γιατρός;
– Οχι, ζωγράφος.
– Ιατρική και τέχνη, ενδιαφέρων συνδυασμός…
– Μα, και η ιατρική, τέχνη είναι κατά κάποιον τρόπο. Και δεν αναφέρομαι στο κομμάτι της επιστημονικής γνώσης, αλλά στον τρόπο που επικοινωνείς με τον ασθενή και πόσο καλά το κάνεις. Αυτό απαιτεί μια μεγάλη μαστοριά: είτε την έχεις είτε όχι. Ετσι διαφοροποιείται ο καλός γιατρός από τον εξαιρετικό, τον σπουδαίο. Ειδικά στη Νευρολογία. Λέω συχνά στους φοιτητές μου ότι στον δικό μας κλάδο το 80% της διάγνωσης εξαρτάται από το πώς παίρνεις το ιστορικό του ασθενούς, αν κάνεις τις σωστές ερωτήσεις ώστε να πάρεις τις αληθινά χρήσιμες απαντήσεις. Μετά τον εξετάζεις και προχωράς στις απαραίτητες εξετάσεις – οι οποίες θα επιβεβαιώσουν ή όχι τη διάγνωσή σου. Στις μέρες μας, δυστυχώς, οι νέοι γιατροί δεν ξέρουν να ακούν τους ασθενείς.
– Εχετε παιδιά;
– Τέσσερις κόρες και έξι εγγόνια. Από μέρα σε μέρα θα γεννηθεί το έβδομο.
– Κέρδισε κάποια από τις κόρες σας η ιατρική;
– Οχι. Η μεγάλη είναι αρχιτέκτων, η δεύτερη διπλωμάτης, η τρίτη σπούδασε Διοίκηση Επιχειρήσεων και η μικρότερη μόλις πήρε το πτυχίο της στις Νευροεπιστήμες αλλά δεν θέλει να γίνει γιατρός.
– Πώς είναι η ζωή στο Τελ Αβίβ;
– Θαυμάσια. Είναι υπέροχη πόλη, με ένα πανέμορφο παραλιακό μέτωπο, ζωντανή, με κοσμοπολίτικη ατμόσφαιρα.
– Εκτός από τη δουλειά σας, τι άλλο σας δίνει χαρά;
– Τα κρασιά! Εχω ένα μεγάλο κελάρι, με 700 φιάλες, κυρίως από την Ιταλία, την Ισπανία, τη Γαλλία και το Ισραήλ. Αν δεν είχα γίνει γιατρός, θα καλλιεργούσα τα δικά μου αμπέλια και θα ήμουν οινοποιός.
Η συνάντηση
Η συνάντησή μας έγινε σε δύο… μέρη. Το μεσημέρι, στο ξενοδοχείο του, μιλήσαμε για τον επιστήμονα Μπορνστάιν. Το βράδυ, καλεσμένοι του δρος Τσαμόπουλου, στον Διόνυσο, με θέα στη φωτισμένη Ακρόπολη, μιλήσαμε για τον Νάταν. Από το μενού επιλέξαμε και οι δύο λαβράκι φιλέτο, με ριζότο αρωματισμένο με μάραθο. Ηπιαμε Sauvignon Blanc του Κτήματος Αβαντίς. Ο καθηγητής το βρήκε «εξαιρετικό δείγμα της ποικιλίας».
Oι σταθμοί του
1970-1973
Φοιτά στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Σιένας, στην Ιταλία.
1973-1979
Επιστρέφει στο Ισραήλ και παίρνει το πτυχίο του από την Ιατρική Σχολή της Χάιφας.
1984-1987
Ειδικεύεται στην αντιμετώπιση των εγκεφαλικών επεισοδίων στο MRC Stroke Center του Τορόντο.
1992
Αρχίζει την ακαδημαϊκή καριέρα του στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ, όπου διδάσκει μέχρι σήμερα Νευρολογία.
2002-2007
Πρόεδρος του Τμήματος Νευρολογίας στο Tel-Aviv Medical Center.
2008
Αντιπρόεδρος του Παγκοσμίου Οργανισμού Εγκεφαλικών Επεισοδίων.
2009
Πρόεδρος του Νευρολογικού Συνδέσμου του Ισραήλ.
2016
Διευθυντής της Μονάδας Διάγνωσης & Θεραπείας Οξέων Εγκεφαλικών Επεισοδίων του Ιατρικού Κέντρου Shaare Zedek της Ιερουσαλήμ.